Жұмабай Шаштайұлы: Адам жанын ақша арбады

Жұмабай Шаштайұлы

Соңғы күндері мектеп жасындағы балалар бірін-бірі аяусыз ұрып-соғып, қаракөз қыздарымыз бірінен соң бірі жат қылық көрсетіп, ұлтты ұятқа қалдыратын болып жүр. Ал шал-кемпірлеріміз базар жағалап, көше бойында қайыр тілеп жүр. «Осының бәрі қазақ жанының, ұлт мінезінің, бала тәрбиесінің өзгеруінен» дейді көзіқарақты жұрт. Ал бұған зиялылар не дейді? Жазушы Жұмабай Шаштайұлымен сұхбатымыз осындай түйінді мәселелер төңірегінде өрбіді.

Jas qazaq: Қырғызстанда қайыршы шал-кемпір жоқ дейді. Ал біздің қариялар мен баласын көтерген аналар көше, базарда қайыр сұрап жүреді. Бұл намыстың азайғаны ма, әлде шынымен жағдайымыз мүшкіл ме? Әңгімені осыдан бастасақ…
Ж.Шаштайұлы: Қырғыз дүниежүзілік қауымдастықтармен қатты араласып кетті. Олар ақша табудың жолын жақсы меңгерді. Мысалы, Ресейдің ең үлкен мегаполистерінде жұмыс істейді. Америка мен Түркияда мыңдаған қырғыз жастары жұмыс істеп жүр. Араб Әмірліктерінде де қырғыздар өте көп. Олар шетелден ақша тауып, өз еліне келіп зәулім сарай, үлкен үйлер салып жатыр. Әке-шешелеріне де қарайласады. Олар қазақтар туралы «Сіздер бай мемлекетсіздер. Бірақ халықтың тұрмысы нашар. Ал біз кедей мемлекетпіз. Халықтың тұрмысы жақсы» деген әңгіме айтады екен. Жалпы, қырғыз жеңіл өнеркәсіпті жолға қойып алды. Әлемдік туризмді меңгерді.
Біз ұлттық құндылықтардан айырылып бара жатырмыз. Қадірлі-қасиетті дүниелерімізден қол үзіп қалдық. Мәселен, ата-ана, үлкен үй деген құрылым құрып барады. Осыдан айырылсақ, ұлт ретінде жойылуымыз мүмкін. Еуропа халықтары сияқты ұлттық құндылығымыздан айырылып қалмасақ игі еді. Бізде тағы бір жаман қасиет бар. Шалдарымыз қартайғысы келмейді, кемпірлеріміз жасарғысы келеді. Қарттыққа асығу дейтін көркем мінезден айырылдық-ау, осы. Мәңгі жас болып, өмірдің мәнін – қыз-қырқын, қызыл-жасыл дүние деп түсінетін сияқтымыз. Бұл ниеттің бұзылуы!
Jas qazaq: Несін жасырайық, қазір өзіміздің қаракөз қыздар қазақ тарихында болмаған ұятты қадамдарға баратын болған. Мәселен, түнгі клубта 50 мың теңгеге жұрт алдында шешінді. Әлеуметтік желіде «хайп» деген сылтаумен 18 жастағы қыздар лыпасыз видео таратып жатыр. Тойларда анайы ойындар көбейіп кетті. Қызтеке жігіттерден жанымыз түршігеді. Осының бәрі қайдан келген қасірет?
Ж.Шаштайұлы: Бұған жауап беру – өте қиын. Ал оларға ақталу оңай. Қазір кісілік туралы үлкен сөз айтатын адамдарды ешкім күтпейді. Баяғыда XIX-XX ғасырларда жұрт аузы дуалы адамдардың тоқтамын күтетін. Сөзіне қонақ беретін. Қазір сол қасиеттен айырылып қалдық. Бұқаралық мәдениет төмендеп кетті. Бұқаралық мәдениеттің жеткен жетістігі осы болса, Абай айтатын надандану дәуіріне қайтып баратынымыз айдан анық. Абай:
«Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын?
Халқым надан болған соң.
Қайда барып оңайын?!» деп айтатын күйге жеттік.
Ауылда тұрып жатырмын. Қазақтың қаймағы бұзылмаған ауылдағы жастардың сенің кім екеніңде шаруасы жоқ. Ата көрген ұл болмаса, топ-топ болып тұратын жігіттердің қасынан өтсең, ернін жыбырлатып та амандаспайды. Мұның себебі – қазақтың жөргекте сіңетін тәрбиесінен айырылып қалғандығында. Қыздар да солай.
Jas qazaq: Жұма аға, сосын қазір адамдар бір-біріне жаны ашымайтын болған сияқты. Мәселен, кейде газет бетінде немесе әлеуметтік желіде жұрт бір-бірінің бетін тырнап, дұшпанына айтпайтын ауыр сөз айтып жатады. Осы біз кісіліктен, адамгершіліктен, мейірімнен неге айырылып барамыз?
Ж.Шаштайұлы: Адамның мінезін дүниеқоңыздық, мансапқұмарлық пен ақша билегенде осындай арсыздықтарға барады. Адам жаны ақшамен арбалып, мінезі ақшаның буымен құбылып кетті. Осы заман осылай кете берсе, жамандық пен жақсылықты, шындық пен әділетсіздікті айыра алмайтын хәлге жетеміз. Торқалы той, топырақты өлімде ғана қазақтың ұйымшылдық, береке-бірлігі көрінеді. Бірақ қазақтың бауырмалдық қасиетіне үлкен нұқсан келіп жатыр. Мұзды мұхиттың мұзы сияқты шетінен еріп, құлап жатыр. Ол ащы суға барып қосылады. Ащы су көп, тұщы су аз. Теңізде жүріп су таба алмай, шөлден өлетін теңізші сияқты хәлдеміз. Яғни қалың қазақтың ішінде жүріп, бауырмалдық, кісілік қасиеттерге зәруміз.
«Заман Қазақстан» газетінде жүргенімде Әзірбайжанға жиналысқа бардым. Сонда Ернес Жансевер деген Қазақстаннан кеткен бір жігіт мені тауып алды. Әңгімелестік. Ол «Мен қазақтың ішінде жүріп, қазақтай халықтың қадірін білмегеніме қатты өкіндім» деді. «Неге?» деп сұрадым. Сонда ол «Мұндағылар баласы мен әкесі, шешесі мен қызы екеуі бір-бірімен саудаға барады екен. Ал қазақтарда ондай мінез жоқ еді» деді. Сол сөзі менің көкейімде әлі тұр. Алладан қазақ сол қасиетінен айырылып қалмаса екен деп тілеймін.
Желтоқсан көтерілісі кезінде редакцияға бір хат келді. Ол кезде «Социалистік Қазақстан» газетінде жұмыс істейтінмін. Сол хатта «Мен қазақ халқының осыншалық ұлтшылдығына сенбеймін. Қазақтың арасында көп жүрдім, олардың жомарттығы мен қонақжайлылығын көп көрдім. Сондай халықтың мұндай қадамға барғанына таңым бар» деп жазыпты. Осы сөздің төркінінен қазақ халқының саф мінезін байқауға болады.
Jas qazaq: Мінез өзгерді дегеннен шығады, мүйізі қарағайдай ақын-жазушы, өнер адамдары мүйіздесіп қалса, тіпті бір-бірін аямайды ғой.
Ж.Шаштайұлы: Солардың қатарында ағаларым да, замандастарым да бар. Бүгін бірін-бірі мүйіздеп, бетіне қарай алмастай жаманаттасып алып, ертең балталасаң да жазылмайтындай құшақтасып тұрғанын көргенде, түңіліп кеттім. Хасен Өралтай деген қазақ өтті. Еуропа көрген ұлы қазақтың бірі еді. Сол ағамыз шындықты шыжғырып тұрып жазады. Біздің қазақ зиялыларының екі жүзділігін, рушылдығын Еуропалық стандартқа салып тұрып жазады. Біз сол өралтайлардың өлшемінен өтуіміз керек еді. Ол сондай шыншыл адам еді. Біз кейде өз шындығымызды айта алмай жатамыз. Жалпы, шындықты бетке айта алмаймыз ғой.
Jas qazaq: Жұма аға, шындықты бетке айтпағанымызбен, мінезіміздің өзгергені рас қой?
Ж.Шаштайұлы: Қазақтың мінезі өзгерді деп жатырмыз. Бірақ қазақ ақша табудың, есесін жібермеудің жолын жақсы меңгерді. Жомарттық қасиетті құдай береді. Қазақтың осы қасиетіне нұқсан келген жоқ. Құдайы тамағы, ас-тойының дастарханы өзгерген жоқ. Бірақ тыраштану шегіне жетті. Мәселен, тойдың дастарханы мен өлімнің дастарханы бірдей болатын болды. Өлім болып жатқан үйдің дастарханы қайысып тұрады. Қарызданса да, ұятқа қалмауға тырысатын тыраштану бұл. Осының бәрі – мәдениеттің төмендігінен. Обал-сауапты білмеуден шығып отыр. Ысырапшылдық басым.
Jas qazaq: Кеше ғана Түркістан облысында бесіктен белі шықпаған боз балалар бір-бірін аяусыз қорлап, әлсізді әлділер шибөрідей талады. Одан кейін басқа өңірлерден де сондай видео қаптап, тарап кетті. Осы бетімізбен қайда барамыз?
Ж.Шаштайұлы: Қазір ата-аналар балаларын оқыса екен деп жаппай білім алуына жағдай жасайды. Тәрбие екінші орынға сырғып қалған. Адамгершілік туралы өлшемдер керек. Газет-журналдарда талдау материалдар шығуы керек. Қазақ баспасөзі жаппай сары жағалы басылымға айналуының қажеті жоқ. Дәл қазір қазаққа баланы оқытатын емес, тәрбие беретін педагогика қажет деп ойлаймын. Тәрбие ақсап тұрған жерде білім де, басқасы да болмайды.
Jas qazaq: Немереңіз құралпы балалардың бойынан, болмысынан қазаққа жат қандай мінез байқайсыз?
Ж.Шаштайұлы: Қазіргі балалардың бойында ешқандай алаңдаушылық жоқ. Әке-шешесі ұрысып қалса да, үйде келеңсіз жағдай болса да еш алаңдамайды. Сондай бейқам. Бұрын біз кішкентай күнімізде ата-анамыз ұрысып қалса, сол күні үйден береке кететін. Бала басымызбен уайымдап, жүдеп кететін едік. Қазір ондай бала жоқ-ау деймін. Араларында намысшылдары да бар. Бірақ аз. Мұның бәрі кітаптан алшақтаудың нәтижесі. Немерелерім менің әңгімелерімді оқиды деп өтірік айта алмаймын. Ал балаларым оқыды. Кітап – қай заманда да адамның рухани азығы.
Jas qazaq: Жұма аға, Мұқағали ақын айтқандай, әдемі қартайған қариялар азайып бара жатқан секілді. Оразақын Асқар атамыз да көркем қариялардың бірі еді. Шырылдаған Шерхан ағамыздың да жөні бөлек болатын. Көненің көздері сирегенін сол кісілер анық байқатқандай. Өмір заңы десек те, осындай тосын оқиғалар жаныңызды жабырқатып, қарияларға деген сағынышыңызды оятпай ма?
Ж.Шаштайұлы: Тереңде жатқан көп ойды қозғадың ғой. Сұлтанмахмұт Торайғыров небары 27 жаста өмірден озды. Орыс ойын қозғаған Лермонтов 27 жасында кетті. Олар – сирек кездесетін тұлғалар. Ал күні кеше ғана өмірден өткен Оразақын ағамызбен біз көрші отырдық. Бірде Оразақын аға мен Дәнеш Рақышев екеуі кетіп бара жатыр екен. Танып, жылы амандастым. Сонда Рақышев менің амандасқаныма Дәнеш басымен қатты қуанды. Шын қуанды. Орекең таныстырып жатыр. Міне, Оразақын ағамыз осындай ұлы адамдардың қасында жүрді. Оразақын Асқаровтың тағы бір кісілігі – Мұқағали Мақатаевқа деген адалдығы. Мақатаевқа деген ілтипаты мен-мен деген көп қазақ зиялыларында кездесе бермейтін қасиет еді.
Ақсақалдардан айырылып қалғанымызды кеш біліп, өкініп жататынымыз анық. Мұның бәрінің түпкі себебі – рухани салғырттықта жатыр. Шерхан Мұртаза туралы сөз бөлек. Ол кісі біздің жастау кезіміздің өзінде өте үлкен тұлғаға айналды. Шерағаңның өмірінде оған қарсы болғандар жиі кездесіпті. Мінезін ұнатпайтындар көп болыпты. Өз басым Шерағаңның қол астында істеген адам емеспін. «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш») газетінде жұмыс істеп жүрген кезіміз. Сейдахмет Бердіқұлов 50 жасқа толды. Қабырға газетіне сұхбаты шықты. Сонда Сейдағаңа «Егер сіз айға ұшсаңыз, жаныңызға дос ретінде кімді және қандай кітапты алар едіңіз?» деп сұрапты журналист. Сонда Сейдағаң: «Дос ретінде Шерханды, кітапқа «Абай жолын» таңдар едім» депті. Бірақ Шерағаң сол Сейдахмет ағаны жоқтамады. Менің өз ойым, Шерхан ағаның Сейдағаңды жоқтамауының себебі – марқұм Бердіқұлов шындықты ыңғайсыздау, қолайсыздау айтатын еді. Көңіліне келетін бірдеме айтты ма екен, кім білсін? Шерхан Мұртаза мен Камал Смайылов бір-бірін қатты жақсы көрді. Тіпті бір жолы Мұхтар Мағауин Шерағаңды қатты кінәлады. Сонда Камал ағамыз досын қызғыштай қорғады.
Jas qazaq: Қазір сондай досқа адалдық, бірін-бірі қорғау деген жақсы қасиеттер бар ма?
Ж.Шаштайұлы: Бар ғой. Бірақ Шерағаңдардың достығындай, адалдығындай қасиет өте аз. Ол кісілер – жалпы қазаққа тез әрі кең танылып кеткен тұлғалар. Біз оларды пір тұттық. Ал қазір бізді ешкім пір тұтпайды. Осы жағы жаныңа батады. Бірде Смағұл Елубай «Қазір «Абай жолы» сияқты ұлы шығарма жазсаң да, ешкім селт етпейді» депті. Өйткені, қазір қоғам бәріне салғырт қарайды.
Jas qazaq: Неге? Осы салғырттықтың төркініне үңіліп көрген жоқсыз ба?
Ж.Шаштайұлы: «Литературная газета» деген орысша газетті тұрақты оқып тұрдым. Біреулерге ұнамайтын болар, ал маған шыншылдығымен, мәселені тура қоя алатынымен ұнады. Әлгі газет Еуропада – 9 мың, Америкада 6 мың данамен тарайды. Израильде одан көп деп еститінмін. Ресейдегі таралымын айтып сұрамаңыз. Соған қатты таңқалып жүрдім: Мұны кім оқиды деп? Содан «Қазақ әдебиеті» газетіне жүргенімде, «Литературная газетаның» бас редакторынан сұрадым. «Мұнша көп таралымды қалай жасадыңыздар? – дедім бір жолы. Сонда бас редакторы «Мұны қолдан жасап отырмыз» деді. Ол шынын айтып отыр. Ал біз олай айта алмас едік.
Мұны неге айтып отырмын? Бізде халық өзі жақсы көретін, сүйіп оқитын газетіне жазылу деген еркіндік жоқ. Кеңес үкіметінен бері келе жатқан дүние. Соның кесірінен қазір ешкім газет оқымайды. Газет-журналдарда талай мақала жазып жүрміз. Бірақ «Оқыдым» деген пенде жоқ. Ауылдағылар тіпті қолына алмайды. Бірақ әртүрлі жолмен барлық үйге бір-екі газет жаздырып қойған.
Бір еврейдің журналисі: «Орталық Азия қашан да Орталық Азия болып қалады» деп еді. Оның айтпақшы болғаны «Орталық Азия бірден демократиялық қадамға бара алмайды» дегені екен. Кейде соның айтқаны рас-ау деп ойлаймын.
Jas qazaq: Сіз өнегесі мен өсиеті көп зиялы қазақтардан кімнің көзін көрдіңіз? Олар қандай кісілер еді, жастарға қалай қарайтын? Қазір жастарға өздеріңіз қаншалықты ағалық қамқорлық көрсетіп жүрсіз?
Ж.Шаштайұлы: Өз басым қазақ тілді басылымдардың бәрінде жұмыс істедім. Тіпті аудандық газетте 8 жыл жүріппін. Сонда әлгі аудандық газетте жүргенде бас редакторлықты үлкен қызмет деп түсінетінмін. Шыны керек, бас редактор болғым келетін. Арман көп, жазушы да болғым келді. Карьера құмарлық, мансапқорлық деген пәле менде де болды. Заңды нәрсе екен деп ойладық.
Біраз редактордың қол астында жұмыс істеппін. Балғабек Қыдырбекұлының, Мұхтар Шахановтың, Ахат Жақсыбаевтың қарамағында жұмыс істедім. Маған ең қайшылықты адам Сейдахмет Бердіқұлов болды. Бірақ соның жүріп өткен жолы, ізі есте қалады. Неге екенін білмеймін? Жұрт Шерағаңды көп айтатын. Бірақ маңына жолай алмадым. Біреулер «Жұмабай Шаштайұлын жұмысқа алмаймыз ба?» десе, Шерағаң «Ол Бердіқұловтың інісі, пәле қылады» депті. Сейдахметтің інісі болғаны ма, кейде өкінемін. Солай Шерағаңмен жұмыс істей алмадым. Сейдағаң өте білгір адам еді, қолжазбаның өзінен адамды тани білетін. Жарықтық, мақтаншақтау да болды. Мақтап отырмасаң, ұстараның жүзінде отырғандай күйге түсіретін. Сәл қисайып қалсаң, жер-жебіріңе жетіп, жекен таудан асырып жіберетін. Сол кісіден көп өнеге алдым. Қалың редакторлардың ішінен Сейдағаңның естен кетпейтінін содан шығар.
Ал қазіргі жастар неге алдыңғы буын туралы әңгіме айтпайды? Өйткені жастардың санасындағы аға буын портреті әлі қорытылып болған жоқ.
Jas qazaq: Жұма аға, қазір Герольд Бельгер сияқты жасқанбай сөйлейтін аға-ақсақал қаламгер қалды ма? Бар болса, олардың дауысы неге шықпайды?
Ж.Шаштайұлы: Ешкім жоқ. Бельгерді бізде түсінбедік. Қазақты сынаған кейбір сөзіне намыстанатынбыз. Кейін ойлап қарасақ, ол шындықты айтыпты. Немістің сараңдылығын да қатты сынады. Асқар Сүлейменов екеуі дос болды. Мінездері де, болмысы да бір-біріне ұқсайтын. Тіпті Герағаң қайтыс боларында «Мені Сүлейменовтің қасына жерлеңдер» деуінің өзі тегін емес. Біздің қазақ халқы осы екі адамның достығына құрметпен қарау керек сияқты. Меніңше, Бельгер пайғамбар текті адам сияқты. Артық айтсам, айып етпессіздер. Бірақ қазақты сынағаны – жақсы көріп отырып, кемшілігін айтқаны екен ғой.

Әңгімелескен
Жарас Кемелжан