Е.Тұрсынов: Қисық аяққа қызыл кебіс не керек?

Өткен аптада Қазақстан Кинематографистер одағының басшылық қызметіне белгілі режиссер Ермек Тұрсынов сайланды. Режиссерді жаңа қызметімен құттықтадық. Ауруханада ем алып жатыр екен. Әйтсе де, сұхбат беруге келісті. Әдеттегідей, екеуара әңгімені өзгеше ойларымен бастап кетті.

Кино – қымбат «ойыншық»

Жас қазақ: Қазақстан Кинематографистер одағының аты болғанымен, заты жоқ сияқты. Өзіңіз сондай күйреген, аты өше бастаған одаққа жетекші қызметке бардыңыз. «Күйреген одақты Тұрсынов түзей ме?» дейді былайғы жұрт?

Е.Тұрсынов: Кезінде бұл одақтың аты да, заты да болған. Бірақ соңғы жылдары затымыздан айырылып қалғанымыз жасырын емес. Кезінде композитор, дизайнерлердің одағы да бар еді. Бүгінде олар мүлдем бытырап, жоғалып кетті. Қалғаны осы Кинематографистер одағы мен Қазақстан Жазушылар одағы. Қарап тұрсаңыз, қаламгерлер одағының да жағдайы мәз емес. Ал кино – қымбат ойыншық. Кітаппен салыстыруға болмайды. Мыңдаған, миллиондаған қаражат керек. Сол себептен өз позициямыздан айырылып қалдық. Мен ол жерге өз еркіммен бармадым. Дауыс беру арқылы өттім. Жоспарымда жұмыс өте көп. Ең алдымен, кино жөніндегі заңды реттеп, қабылдау керек. Көптен бері бұл талқыланса да, әліге дейін шешілген емес. Бұған қоса, киноның сапасы, салық, қаражат сияқты мәселелерді шешу қажет. Ал екінші мәселе, Шәкен Айманов, Абдолла Қарсақбаевтардан қалған мұра ретінде бұл – киелі жер. 10 жылдан бері бұл мекеменің 60 пайызын кәсіпкерлер сатып алып, қалғанын басқа біреулерге беріпті. Кинематографистер одағын басқару жөнінде осыдан 3-4 жыл бұрын маған ұсыныс түскен болатын. Бірақ бас тартқан едім. Өзімнің де шаруам шаш-етектен болды. Кино, кітап, мақала жазу сияқты жұмыстарым бар.
Менің алғашқы екі кинома да мемлекет тарапынан ақша бөлінген емес. Достарым қаржылай көмектесті. Ал үшінші кинома тағы да ақша бөлеміз дегенде «Үшінші киноны түсірмей-ақ қояйын. Ең алдымен, кинематографистер одағындағы мәселелерді шешіп алайық» дедім. Олар бірден келісті. Сонымен бірге олар «Егер сен өзің басшы болып баратын болсаң ғана, саған қаражат бере аламыз. Бөтенді танымаймыз. Ал сен біздің досымызсың. Әрі сенімді адамсың» деп шарт қойды.

Жас қазақ: Кино тақырыбына оралайық. Сіз талантты режиссерсіз. Бірақ «Келіннен» басталған кино ғұмырыңыз талас-тартыспен келе жатыр. Кейбір көрермен сіздің туындыларды түсінбейтін сияқты.

Е.Тұрсынов: Бұл, әрине, заңдылық. «Келінді» қабылдау оңай дүние емес. Оны өзім де мойындаймын. Ондай киноны түсіну үшін дайындық керек. Бұл да кітап секілді. Бірін оқуға жеңіл болса, енді бірі, тіпті қиынға түсуі мүмкін. Мысалы, «Шалды» қазақ қоғамы қабылдады. Әсіресе, қарапайым халық. Бір кездері ауыл-ауылды аралап «Шалды» көрсетсек, бәрі мәз. Ал «Келінді» көрсетсек үндемей, жақтырмай қалғандары болды.

Жас қазақ: Шалдың бір-екі кадрында өрескел қателік бар сияқты. Мысалы, қой айдап бара жатқан шал: «Толғататын уақытты тауыпсың» дейді. Қазақта малды «толғатты» деп айтпайды. «Шалға» «Келіндегідей» шеберлікпен қарамаған сияқтысыз.

Е.Тұрсынов: Мұндай ұсақ-түйек кемшілікті іздей берсек, тіпті шедеврлерден де табылады. Бұл екі фильмнің оқиғасы да, жанры да, түсірілу әдісі де мүлдем бөлек. «Келін» мен «Шалды» салыстырғанда, соңғысы жеңіл болып көрінгенімен, өзіндік қиындықтары да бар. Қасқырмен алысқан жерлері, тіпті қиын. Өйткені ойыңды әртістің өзіне әрең түсіндіресің. Ал қасқырға «ана жерде өлуің керек» деп қалай айтасың? Ешқандай компьютер болған жоқ. Тек жанды түсірілім, тірі қасқырлар.

Жас қазақ: Ал «Жат» деген кинода не айтқыңыз келді?

Е.Тұрсынов: Ол менің өз пәлсапам. Адам мен Құдай, Адам мен Қоғам. Жеке пікір мен қоғам пікірінің кереғар, қарама-қарсы келуі. Жалғыздық – біреуден қашқақтау ма, әлде соғыс жариялау ма? Соғысқа қатыспай тауға қашып кеткен жігіттің әрекеті ерлік пе, әлде сатқындық па? Міне, осы сынды дүниелер қозғалады.

«Бейбарыс» – Ермектің ермегі емес

Жас қазақ: Қазір телеарналарда сериалдар көп жүріп жатыр. Тіпті мемлекеттік тапсырыспен түсіріледі. Қомақты қаражат бөлінеді. Арзан күлкі. Сол сериалдардың сценарийін өнердің иісі мұрнына бармайтын, тіпті Жүргеновті бітірген мамандар емес, КВН-нен шыққан жап-жас балалар жазады екен. Олар не өмірді, не өнерді толық түсініп болмағандар. Бұл кино деген ұлы өнерді өлтіру емес пе? Сіз қалай ойлайсыз?

Е.Тұрсынов: Қазақта «Қисық аяққа қызыл кебіс не керек?» деген сөз бар. Меніңше, әр адам өз ісімен айналысуы керек. Егер шатасар болса, айналасындағының барлығын адастырады. Мен ешкімді бөліп-жарғым келмейді. Өз басым телеарнаны көп көре алмаймын. Әсіресе, өзімізде түсірілген сериалдарды. Көп болса, 2-3 минутқа шыдамым жетеді.
Мұнда шатасатын екі нәрсе бар. Кино деп ауыз толтырып айтатын құндылық қалмаған қазір. Ұлттық кітапханада айына екі рет лекция оқимын. Біздің ғана емес, әлемдік шедеврлерді көрсетемін. Ең алдымен Мұхтар Әуезовтің шығармалары бойынша түсірілген «Көксерек», «Қараш-Қараш», «Транссібір экспресі» киноларынан бастаймын. Міне, осыларды нағыз туынды деп айтуға болады. Оларға, біріншіден, бұл көрсеткендерім – кино, ал кинотеатрдан көргендері толған «Голливуд». Ол – кино емес, интертеймент. Америкада 4 жыл тұрып, Лос-Анджелесте жұмыс істедім. Олар ондай нәрселерді өздері бөліп қарайды. Байқауымша, соңғы жылдары Қайрат Нұртас, Бүркіт сияқты әншілер кино түсіріпті. Көрдім. 2-3 минут қана шыдадым. Одан ары қарай алмадым. Маған «сіз қалай ойлайсыз?» деп сұрақ қойды. Мен, мәселен, эстрадаға шығып ән айтпаймын ғой. Бұның барлығы жеңіл-желпі қарайтын баланың ойыны емес. Жауапкершілікпен қарау керек. Мысалы, қазір кітап сататын дүкенге барсаңыз, барлығы бірдей кітап. Бірақ соның ішінде Әбіш Кекілбаев, Шерхан Мұртаза, Мұқағали Мақатаев бар, арасында Баян Есентаеваның жазған кітабы да тұр. Енді сырты бірдей болғанымен, ішін салыстырып қарайық! Мүлдем бөлек дүние. Оның қайсысының бізге берері мол екенін жақсы білеміз. Кітап пен мазақ қатар тұрғанына қынжыламын. Оны тіпті айтып түсіндіре алмайсың. Әртістер киноға түсіп жатады, сценарий жазылады. Сырттан қарасаң, кино сияқты болғанымен, нәтижесін көргенде, бармақ тістеп қаламыз. Киноға ешқандай қатысы жоқ дүние болып қалады.

Жас қазақ: Сол киноларды, сериалдарды жас буын мен де көргім келмейді. Ал әке-шешем анау арзан әзілді түсіну түгілі, байыбына бара алмайды. Сонда оның көрермені кімдер?

Е.Тұрсынов: Баянның «Қозы Көрпеш пен Баян Сұлуын», «Күләшін», тағы бір режиссердің «Бауыржанын», барлығын көрдім. Екі нәрсеге таң қалдым. Біріншіден, бұлар ештеңеден қорықпайды екен. Екіншіден, бұлар бақытты адамдар: не көздері көрмейді, не құлақтары естімейтін. Бұларға сұрақ та жоқ. Оларға бәрібір. Біздің ұстаздарымыз «Бір тақырыпқа кино түсіретін болсаң, алдымен өзіңнен сұра. Әлің жете ме, жоқ па?» дейтін. Кез келген нәрсеге алдымен іштей дайындық керек. Мысалы, жаттығу залына бара салып, зілдей темірді көтере алмайсыз. Оның да түрлі тәсілі бар. Мәселен, мен «Сұлтан Бейбарысты» 30 жыл болды зерттеп жүргеніме. Мысырға, Сирияға бардым. Сонда да оны түсіруге дайынмын деп айта алмаймын. «Бейбарыс» – Ермектің ермегі емес. Себебі ол тақырыпты қаза берсең, одан әрі тарихы тереңдей береді. Қайрат Нұртастың киносын бір мақаламда сынаған болатынмын. Сырттай маған жауап қайтарыпты. «Есесіне, Қайрат Нұртастың қолына тағып жүрген сағаты 25 мың доллар тұрады» депті. Бұл қай сасқаны? Кино дегеніміз – ағарту. Оның байыбына бармасаң, осылай арзан сөзбен ақтала бересің.

Жас қазақ: Мемлекеттік тапсырыспен түсіріліп жатқан «Қазақ хандығына» сізді неге шақырмады?

Е.Тұрсынов: Басында шақырып, Рүстем екеумізге ұсыныс жасады. Бес-бес сериядан бөліп түсіресіңдер деді. Алты ай ғана уақыт қалған, желтоқсанның 16-на дейін киноны тапсыру керектігін айтты. Мен бірден бас тарттым. Өйткені әйел адамның өзі жүкті болса, 9 ай көтереді. 6 айдың ішінде де бірдеме қылып тудыруға болатын шығар? Бірақ баланың қандай болып туады? Шала тумай ма? Әр нәрсенің өзіндік заңы бар. Ал «Қазақ хандығы» үлкен тақырып, толассыз еңбекпен түсірілетін туынды. Шедевр ақшадан жасалмайды. Сол себепті бас тарттым.

Шетелден жұмақ таппадым

Жас қазақ: Шетелде бірнеше жыл тұрдыңыз. Ол жақтағы қазақтың жастары немен айналысады? Көбінде қандай жастар жүр? Сіз көргендер ауылдан шыққандар ма? Әлде асфальтта өскендер ме?
Е.Тұрсынов: Бас-аяғы бірнеше жыл шетелде жүрдім. 4 жыл Америкада, 3 жыл Дамаскіде, 2 жыл Еуропаны араладым. 3 жыл Мәскеуде тұрдым. Шетте жүргенде көп жастармен кездестім. Былтыр Торонтода қазақ киносын көрсетеміз дегенде, барлығы қуана жиналды. Кино біткеннен кейін бас қостық. Сонда біздің жастарымыз «Сіздің мақалаларыңызды оқып тұрамыз. Бізге жауап беріңізші, елге оралайық па? Әлде осы жерде қала берейік пе?» – деді. «Өз басым, бастапқы мақсатым – елге оралу болған соң Қазақстаныма қайтып келдім. Шешім өздеріңде. Бірақ сендердің орындарыңда болсам, еліме қайтар едім. Өйткені, сендер елге керексіңдер. Біздің үмітіміз сендерсіңдер. Бірнеше тілді білесіңдер» деп өз ойыммен бөлістім. Ондағының көбі қаланың балалары болғанымен, ауылдан шыққан қыз-жігіттерді де соңғы жылдары кездестіріп жүрмін.
Жас қазақ: Ермек мырза, шетелде көп жүрген соң, өз халқыңызға сыни көзбен қарайтын сияқтысыз. Үнемі шетелдіктермен салыстырасыз. Қазақтың бойында бүгінгі заманға, өркениетке жат дейтін қандай мінезді байқап жүрсіз?

Е.Тұрсынов: Өзге елде жүріп, отаныңа оралғаннан кейін көп өзгерісті байқап, мүлдем басқа көзбен қарайды екенсің. Кемшілік бірден көзге түседі. Біріншіден, жалқаумыз, қызғаншақпыз, еліктеушілік көп бізде.
Соңғы жылдары түсіріліп жатқан киноның барлығы шетелден көшіріліп алынған нұсқалар. Өз айтары жоқ. Көшіріп алып, өз атынан береді. Бұл жәй ғана көшірме. Екіншіден, біздің халықта ауызбіршілік, ізденіс, талпыныс жоқ. Қазақта дарынды, талантты жастар жетерлік. Бірақ соларға көмектеспейміз. Керісінше, ондайларды аяқтан шаламыз.
Шығармашылық қоғамымыз – ағылшындардың газонына ұқсайды. Теп-тегіс. Олар әлгі газондарын аптасына екі-үш рет тегістеп тұрады. Біреуі суырылып шығар болса, тамырымен жұлып алып, лақтырып тастайды. Біз де сондаймыз. Дара шыққандардың аяғынан тартып, өрлетпейміз.

Бұрынғы қазақты жоғалтып алдық

Жас қазақ: Көп жағдайда «Қазақтың мінезі өзгеріп кетті. Бұрынғы қазақ асыл еді, алтын еді» деп жатамыз. Сіз кино маманы ғана емессіз. Әдебиет пен өнер саласында қатар қызмет етіп келесіз. Жалпы сіз көрген бұрынғы қазақтың табиғаты, мінезі қандай еді?

Е.Тұрсынов: Бұрынғы қазақ ашық еді. Өзім ауылды жерде туып-өскенмін. Мысалы, мен Америкада тұрғанда, ең қиыны дүкеннен нан сатып ала алмайтынмын. Тілімізді түсінбей жатады. Сол кездерде түсіме ылғи ауылым кіретін. Тіпті өмірден бұрын өткендер де жүреді.
Кезінде қазақтардан безіп, шетелге қаштым. Жазушылар одағында жиын болып, сайлау кезінде Мұрат Әуезовті ұсынғанбыз. Сонда ең соңғы отырыста Мұратты даттап, соны қаралап сөйлеген біздің ақсақалдарымызға қатты ренжідім. «Егер Әуезовтің баласына мұндай сөз айтылса, оның қасында мен кіммін?» деп шетелге кетіп қалдым. Мұқағалидің, Ілиястың басынан кешкен тағдырын естігенбіз. Ойлана келе, «Қазақ оңбайды. Бір-бірін жеп бітпей қоймайды» дедім де шетелге кетіп қалдым. Бірақ бәрібір туған жеріңді қимайды екенсің. Мың жерден Америка болса да, сіңісіп кете алмайсың. Бәрі жат, бөтен.
Есімде қалғаны – кетерде пәтерімді саттым. Жалғыз ғана телевизор қалған болатын. Өзі сынық, сата алмадым. Елден кетерде сол теледидарды қосып қалсам, Қаршыға Ахмедияров Құрманғазының күйін тартып отыр. Көзіме жас келді. 4 жылдан соң елге оралып, жаңағы теледидарды қайта қоссам, тағы да Қаршыға ағам домбырасын тартып отыр. Күлдім де, «Әй, осы қазақ өзгермейді» деп басымды шайқадым. «Елу жылда ел жаңа» демей ме. Біз бұл заңды бұзып, 25 жылдың ішінде өзгердік. Қазіргі қазақ қазақ емес. Бұл – басқа халық іспеттес. Оны тіпті менде айта алмаймын. Өйткені теңеу теңеспейтіндей өзгеріп кеткенбіз. Өркениетке жол іздеп келе жатып, өз табиғатымыздан айырылып қалдық. Жоғалтып алдық өз-өзімізді. «Шал» киносы соны бейнелейді. «Шал» өз ауылында өзі адасады. Біздің бүгінгі жағдайымыз дәл осындай.

Жас қазақ: Ермек аға, өзгермеген қазақты көргіңіз келсе, ауылға барыңыз. Асылдың бәрі ауылда.

Е.Тұрсынов: Мен Шамалғанның ар жағында «Бекболат» деген ауылда туғанмын. Бірақ тамырым, түбім – Нарынқол. Нарынқолға өмірімде екі-ақ рет бардым. Ол жақтың адамдары мен Алматының адамдары бір-біріне мүлде ұқсамайды. Елді бәрібір сағынасың! Былтыр «Киномеханик» деген кино түсіргем. Әдейі сол жаққа бардым. Нарынқолдың өзіне жете алмадық. Бергі жағында Жаркент маңындағы шағын ауылдарда болдық. Кісілердің бір-біріне деген қарым-қатынасы керемет, ашық, таза, әліге дейін рухани байлықты сақтап қалған. «Қоңырөлең» деген ауылда кино түсіріп, түннің бір уағында біттік. Сол ауылдағы бір кісінің үйіне барып қондық. Сағат 9-да жарық өшіп қалады екен. Мотор қосып, 11-ге дейін амалдайды. Болашақтың қуаты туралы айтамыз. Мына жақта тұтас ауыл жарықсыз отыр.

Абай бар, көрмейміз

Жас қазақ: Сіз әр сұхбатыңызда Абай туралы айтасыз. Бірақ Абай жоқ қазір. Жоқ Абайды іздеуіңіздің сырын білсек бола ма?

Е.Тұрсынов: Жалпы алғанда, Абай қоғамның орта сатысынан басталады. Егер қоғамның интеллектуалды, гуманитарлық, техникалық деңгейі төмен болса, ешқашан Абай тумайды. Кешегі Ахмет, Мағжан, Жүсіпбектердің заманында қоғам биік деңгейге көтерілген. Белгілі бір өреге жеткен. Ал біздерде қазір орта жоқ. Жаңағы Қоңырөлеңдегі елге қараңызшы, оларда не жарық, не жол жоқ. Бірақ бәрі бақытты. Өншең кемпір-шал. «Шүкір» деп жүре береді. Орта буын мен жастар қалаға, оқуға, жұмыс іздеп кеткен.
Біздің саясаткерлерге халық жағынан жолы болды деп ойлаймын. Өйткені біз сияқты халықты басқа әлемнен таба алмайсыз. Төзімді, көп нәрсе тілемейді. Ешнәрсе сұрамайды. Қарны тоқ болса болды, жүре береді.

Жас қазақ: Сіздің әр сұхбатыңыздан байқаймын, бәріне сыни көзбен қарайтын сияқтысыз.

Е.Тұрсынов: Мен шетелде көп тұрып қалдым. Дамыған елдерге қарап, өз еліме жаным ашиды. «Біз неге солай өмір сүрмейміз?» деген сұрақ мазалайды. Көбіне сөзбен қатырамыз, іске келгенде шорқақпыз. Мысалы, мен Жапонияда болғанда, өздерінде ауыз су болмаса да, өзге елден экспорттап әкелетінін көріп таң-тамаша болдым. Ал бізде Менделеев таблицасы түгел, жерімізде бәрі бар. 17-18 млн халықпыз. Бұл – Шаңхайдың жартысы. Егер бізді сонда апарса, бір көшеге бәріміз сыйып кетеміз. Тіпті бос орын қалуы мүмкін. Үлкен, бай жерді біз неге пайдаланбаймыз? Қытай немесе корейлер осында тұрса, әлемдегі ең бай елге айналушы еді. Мен іште жүргенде сынаймын. Бірақ шетелде шыққанда қазақты мақтаймын. Тіл тигізбеймін. Тарихымызбен мақтанамын.

Жас қазақ: «Сұлтан Бейбарысты» түсіруге 30 жылдан бері дайындалып жүрмін деп айттыңыз. Қазақ тарихындағы тағы қандай ірі тұлғаны түсіру ойыңызда бар?

Е.Тұрсынов: Әбу Насыр Әл Фарабиді түсірсем деймін.

Жас қазақ: Абайды ше?

Е.Тұрсынов: Біз Абайды онша танымаймыз, білмейміз. Мәселе осында. Абай дегеніміз – үлкен трагедия. Көптің арасында жалғыз болып жүрген жан. Оны түсіру үшін көп қаражат керек емес. Біздің қазақ адамды мақтағанда көкке көтеріп жібереді. Ал даттағанда жерге кіргізеді. Арамызда қазір Абай бар шығар. Бірақ біз оны мойындағымыз келмейді. Бір байқағаным, мен Мұстафа Шоқайдың тарихымен айналысып жүргенде, Мұстафаның бүкіл жолымен өткем. Біздің ең ірі тұлғаларымыз бөтен жерде жатыр. Тек Абай ғана өз топырағына жерленген. Қалғандары шетте.
Ал қазір қалай? Білікті дәрігер, мықты заңгер, ғалымдар сыртта жұмыс істеп жүр. Ал біз өз ауылымыздың, өз шаңымыздың ішінде бұрқыратып шауып келеміз, шауып келеміз. Абай бар, бірақ оны мойындамақ түгілі, іздеп те жүрген жоқпыз. Абай туралы кино түсіру әрі оңай, әрі қиын. Оны таратып айтсам, әңгімеміз бүгін бітпейді. Сөзді осы жерден қайырайық!

Әңгімелескен Жарас КЕМЕЛЖАН,
Салтанат Шырынхан