Табиғатпен үйлесімді инновация

«Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ әлемдегі ең ірі табиғи уран өндіруші екенін белгілі. «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ — уран мен оның қосылыстарының, АЭС үшін ядролық отынның, арнайы жабдықтар мен технологиялардың экспорты мен импорты бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық операторы. Бұл мәртебе компанияға жер қойнауын пайдалану құқығын алуды қоса алғанда, белгілі бір артықшылықтар береді. Қазатомөнеркәсіп Қазақстан Республикасының аумағында уран өндіруді жүргізеді және саладағы уран қорларының ең ірі — 300 мың тонна базаның иесі. Компанияның барлық уран кен орындары ЖҰШ әдісімен экономикалық тиімді және ең аз экологиялық зиянды өндіру үшін жарамды, бұл өндіруші активтерді пайдаланудың ұзақ мерзімімен ұштастыра отырып, «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ уран өндірудің ең төмен құны бар әлемдік жетекші өндірушілердің қатарында қалуға мүмкіндік береді.

Әлемдік көшбасшы болу өндірісті ғана емес, сонымен бірге саланың ғылыми-техникалық дамуын, өзіндік бірегей дамуын басқаруды дегенді де білдіреді. Қазақстандық атом өнеркәсібінде газеттерге мақала жазатын ұйымдар сирек, бірақ оның қатысуынсыз бір грамм өндірілген уранды, бірде-бір қауіпсіз жабдықталған ұңғыманы, бірде-бір жаңартылған зауытты елестету мүмкін емес. Бұл жерде идеялар, технологиялар, есептеулер, эксперименттер және көпжылдық зерттеулердің нәтижелері тоғысатын ғылыми құзыретті орталық — «Жоғары технологиялар институты» ЖШС туралы сөз болып отыр.

Бір қарағанда, бұл қарапайым салалық ғылыми-зерттеу институты. Алайда, іс жүзінде бұл стратегиялық білім банкі, ғылыми және инженерлік-аналитикалық даму орталығы. Институттың жұмысы уран өндіруден шеңберінен шыға алмай қалған қызмет емес: мұнда энергетика, сирек металдарды өндіру, қалдықтарды өңдеу, қоршаған ортаны қорғау саласындағы перспективалық технологиялар зерделеніп, әзірленеді. Мұның бәрі елдің энергетикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге және техникалық прогрестің табиғатпен үйлесімді дамуын қамтамасыз етуге бағытталған.

2000 жылдардың басында негізі қаланған Институт теориялық ғылым, ғылыми зерттеулер, инновациялар мен өндіріске енгізудің бірігетін орнына айналды. Бүгінгі таңда Институт — Қазақстанның уран саласы құзыретінің ғылыми орталығы. Институтта әзірленіп жатқан ғылыми зерттеулер өндіру бойынша технологиялық процестерді сүйемелдеп қана қоймайды, бұның барлығы болашақ өндірістік полигондарды жобалау, қорларды санау, шаймалау процестерін модельдеу, уранды өндіру және қайта өңдеу әдістерін оңтайландыру, жаңа технологиялық жабдықтарды ойлап табу арқылы уақыттан әлдеқайда озып кеткен зерттеулер. Мұнда қазірдің өзінде ғылыми зерттеулерді олардың нәтижесін енгізетін уақыттан бұрын бастап, саланың бес, он, тіпті жиырма жылдан кейінгі жұмысына да негіз қаланып жатыр. Қазақстанда қолданылатын ұңғымаларды жер асты шаймалаудың технологиялық шешімдері әлемдегі ең озық шешімдердің бірі болып саналады. Бірақ олардың тиімділігі — Институттың жүздеген мамандарының қажырлы еңбегінің нәтижесі. Технологиялық процесті қалай жылдамдатуға болады? Шығындарды қалай азайтуға болады? Техникалық және экологиялық қауіпсіздікті қалай арттыруға болады? Ілеспе құнды элементтерді — сирек, сирек жер металдарын, стратегиялық элементтерді қалай пайдалануға болады? Дәл осы жерде олар осы сұрақтарға жауап іздейді және табады. Институттың жұмысы тек таза технологиялық шешімдер ғана емес. Бұл, сонымен қатар, экология. Уранмен, радиоактивті материалмен жұмыс табиғат жағдайына ерекше назар аудармай жүргізілмейді. Институт мамандары қоршаған ортаның жай-күйіне мониторинг жүргізеді, технологиялық әсерді төмендету жөніндегі іс-шараларды, өндіру салдарын жою жоспарларын әзірлейді, өндірістік қалдықтарды басқару жөніндегі регламенттерді әзірлейді. Барлығы-қазақстандық заңнама, ESG-тұрақты даму жөніндегі БҰҰ қағидаттары, халықаралық экологиялық стандарттар шеңберінде және жергілікті қоғамдастықтардың пікірін ескере отырып жасалады.

Мақсат — уран өндіріп қана қоймай, жер қойнауын пайдалану аяқталғаннан кейін ұлттық экономикалық қызметке ыңғайлы аумақтарды қалыптастыру. Шөл қылып тақырлатпай, жердің тіршлігін жандандыру. Барлық инфрақұрылым нысандары — жолдар, электр желілері, әкімшілік ғимараттар, бақылау ұңғымалары — жергілікті қауымдастықтарға берілуі керек. Бұл тек өндіріс емес, аймақты ESG тұрақты даму философиясына негізделген дамыту.

Институт өз қызметінде адамдарға баса назар аударады. Оның құрылымында бірегей білім беру орталығы жұмыс істейді, оның негізінде инженерлер, геологтар, химиктер, менеджерлер оқиды. 2004 жылдан бастап он мыңдаған мамандар біліктілікті арттыру және қайта даярлау курстарынан өтті. Мұның бәрі қағазға жазғанды оқитын оқытушының дәрістері емес, проектор, интерактивті тақта, 3D-симуляторлар мен нақты практикалық міндеттерге бейімделген бағдарламалар қолданылатын, нақты кәсіпорындарға арналған міндеттерді ескере отырып, үздік өндірушілер, ішкі жаттықтырушылар білім беретін шынайы тренингтер.

Жыл сайын жаңа курстар, модульдер, онлайн бағдарламалар пайда болады. Құзыреттер тестіленеді, оқытудың жеке бағыттары қалыптастырылады. Мұндағы мызғымас қағидат: бүгін білімге барыңды салмасаң, ертеңнің көшіне ілесемін деп үміттенбе. Сондай-ақ, Институт ғылыми зерттеулердің базасы — метрология, стандарттау, аспаптарды тексеру, зертханаларды дәл өлшеу үшін қажет нәрсенің бәрімен қамтамасыз етумен айналысады. Дәл осы жерде сынамалар сынақтан өткізіледі, әдістемелер жасалады, өндіріс процесінің технологиялылығына сенімділік қалыптасады. Институтта сенімділік калибрленген құрылғы мен таза пробиркадан басталатынын біледі.

Айтқандай, бұл жерде ғылым мен өндірістің қалай байланысатыны мықты әсер қалдырады. Уранды қайта өңдеу, ұңғымаларды жөндеу және қалпына келтіру бойынша мобильді кешендер, өндірудің бағдарламалық тренажерларын әзірлеу, өндіріске енгізілген патенттер — далада жұмыс істейтін ғылыми жобалар мен технологияларды аяқтаудың міндетті шарты.
Институт қазірдің өзінде жаңа саланы-сирек жер элементтерін қайта өңдеуді қалыптастыруға қатысады. Бұл тек электроника үшін ғана емес, сонымен қатар «жасыл» энергетика, аккумуляторлар өндірісі және жоғары технологиялық медицина үшін қажет ресурстар. Бұл жерде басталған жұмыс әлемнің ертеңгі көрінісіне тікелей әсер етеді.
Байыпты және еренсіз жүріп жатқан жұмыс. Бірақ, ішкі қуаты зор еңбек. Жүйелі, ғылыми, технологиялық қызмет. Жоғары технологиялар институтының бірегейлігі де осы.
Институт заман тегеуріндеріне ден қоюмен шектелмейді — ол уақытты басып озады.

Юрий Перменев
Диляра Боисова