Жазып тұрмаса «мен» деген журналистің өзі тоқырайды

Журналистердің төл мерекесіне орай, жыл сайын қазақ баспасөзіне еңбегі сіңген сақа жорналшыларды, атына аңыз ерген кәсіби редакторларды газет бетіне шығарып, сұхбаттасып отыратын дәстүріміз бар еді. Онда журналистикадағы кейбір көңілге күпті тақырыптар айтылады. Жас журналистердің қарым-қабілеті, аға буын мен жастар арасындағы сабақтастық сөз болады. Қазақ журналистикасының өткені мен бүгіні туралы естелік-әңгіме шертіледі. Сол үрдіс бойынша, «Алматы ақшамы» газетінің Бас редакторын әңгімеге тарттық.

Jas qazaq: Қали аға, журналистер күні – төл мерекеңіз құтты болсын! Құдайға шүкір, жеке-дара мерекеміз бар, бірақ осы баспасөз өкілдерінде нақты статус жоқ сияқты. Біз не мемлекеттік қызметкер емеспіз, не еңбекақымыз да біркелкі емес дегендей…
Қ.Сәрсенбай: Мемлекеттік қызметкер журналистерсіз де көп. Ол туралы өткенде Азат Перуашев айтқан жоқ па, біздегі шенеуніктер Жапониядан 80 есе көп екен. Сондықтан, мемлекетке жүк қылып, ол санатқа бізді қосып қайтеді? Ал дамыған елдердің бәрінде баспасөз өкілдерінің табысы әр түрлі. Біреуі ТОО-да, біреуі АҚ-ның қарамағында жұмыс істейді. Олардың жұмысы да, еңбекақысы да соған қарай әр алуан болып келеді.
Жалпы, баспасөз бір мекемеге немесе мемлекетке басыбайлы болмауы керек. Еркін, тәуелсіз болғаны дұрыс. Сонда ғана ол кез келген тақырыпты сынай алады, шынайы ақпарат бере алады. Ешкімге жалтақтамайды. Мүмкіндігі шектелмейді. Бұл барлық баспасөздің әлмисақтан келе жатқан дәстүрі, тіпті арманы десе де болады.

Ал біздің елде онсыз да баспасөз мемлекеттің мүддесі үшін қызмет қылады. Елдің жоғын жоқтайды, ұлттың сөзін сөйлейді. Өйткені бұл біздің мемлекетіміз. Сондықтан еліне, отанына қызмет ету – әрбір азаматтың борышы. Біліммен, мінезбен, сөзбен, іспен қызмет еткен абзал.
Кейбіреулер анау биліктің басылымы болған соң, биліктің сөзін сөйлейді деп айтады. Олай емес, Қазақстанда санаулы ғана ұлттық, дәстүрлі басылым бар. Ол – сіздердің «Жас қазақ», «Ана тілі», «Қазақ әдебиеті», «Айқын», «Жас Алаш», «Егемен Қазақстан» газеттері. Бұлардың бәрі елдің сөзін, ұлттың, мемлекеттің сөзін сөйлеп отыр ғой. Мемлекетке жау емес қой. Сондықтан, мемлекет баспасөз өкілдерінің бәрін мемлекеттік қызметкер қылуға, бәрін қарамағына алуға, бәріне бірдей жағдай жасауға міндетті емес.
Jas qazaq: Қазір не көп: журналистика факультеттері көп. Одан жыл сайын бітіріп жатқан студенттердің санында шек жоқ. Осы көптік журналистердің кәсібилігін, қазақ журналистикасының деңгейін түсіріп жатқан жоқ па?
Қ.Сәрсенбай: Қазір «жұлдызды мамандықтар» деген пайда болды. Оның бірі – әншілер, екіншісі – журналистер. «Әу» дейтіннің бәрі әнші, қолына қалам ұстағанның бәрі журналист болып алды. Қоғамда сұранысқа ие мамандықтар болады. Жұрт соған ұмтылады. Бойында талант бар ма, жоқ па, онымен санаспайды. Әсілі, журналист болу, бірдеме жаза білу – Алладан берілетін қасиет. Журналистің бойында жазуға бейімділік болмаса, оны шыңдамаса, одан түк шықпайды. «Мен-мен» деген мықты жорналшылардың өзі жазып тұрмаса, бір күні тоқырайды. Оқу тоқтаған жерде, ой да тоқтайды дейді ғой. Сондықтан, журналист болған адам жаза білумен бірге, іздене білу керек.
Ал қазір жазуы жоқтар журналист. Дауысы жоқтар әнші. Бұл қоғамның дерті. Оны ешкім емдей алмайды. Журналист пен әнші болу сәнге айналған. Біз үшін қастерлі де қымбат журналистиканың қадірі қашып жатқан шақта баспасөз бөспесөзге айналып кетпесе екен…

Ілгерідегі журналистика ірі еді

Jas qazaq: Қадірсіз мамандыққа айналды дейсіз ғой.
Қ.Сәрсенбай: Кезінде журналистиканы оқытатын 2 факультет болды. Бірі қазіргі ҚазҰУ-дың журфагы, екіншісі Қарағандыда, КарГУ-де болды. Ол кездегі журналистика ірі еді, сөзі тірі еді. Қадірлі мамандық еді. Қазір журналистиканың қадірі жоқ. Кім көрінген журналист. Кәсібилік жоқ. Мәселен, сұхбат берген адамның сөзімен ғана хабар жасайтын тілшілер бар. Олар өз жанынан бір сөз қоспайды. Анығы, сөз қосуға шамасы келмейді.
Бұрын бір журналистика факультеті университеттің ішіндегі университет болатын. Зейнолла Қабдолов, Темірбек Қожекеевтер қандай еді, шіркін! Олардың лекциясына басқа оқу орындарынан студенттер келіп қатысатын. Ол ұстаздар шәкірттерінің мақаласы газетке шықса, соны талдап, студентті көтермелеп, бізге қанат бітіруші еді. Қазір оның бірі жоқ-ау деп ойлаймын.
Біз оқыған кезде «Мамандыққа кіріспе» деген пән болды. Сол пәннің студентке берері мол еді. Аудиторияға тәжірибелі бір журналисті алып келіп, әңгімесін тыңдататын. Бізге Тауман Амандосовтың лекциясында Әзілхан Нұршайықов келді. Әз-ағам соғыста, окопта жатып жазған оқ тескен блокноттарын алып келіпті. Әуезовке хат жазыпты. Соның бәрін көрсетіп, журналистік тәжірибесінен мол әңгіме айтты. Әлі есімде. Біз сонда ғана түсінгенбіз қандай мамандыққа түскенімізді.
Jas qazaq: Сол өзіңіз бітірген журфактың студенттері сізге де келіп тұратын шығар?
Қ.Сәрсенбай: Иә, осында «Алматы ақшамынан» іс-тәжірибеден өтуге журфактың студенттері көп келеді. Баяғы ағаларымыздан көрген дәстүр ғой біздікі. Әлгі балаларды кеңсеме шақырып алып, әңгіме айтып тұрамын. Бір жолы Оралхан Бөкей туралы естелік айтып жатырмын. Кезінде мені жұмысқа шақырғанын, ұстазымыз болғаны туралы әңгімеледім. Сөйтіп әңгімелеп жатсам, бір бала «Оралхан ағаның ұялы телефон нөмірін бере аласыз ба?» дейді. Осыдан кейін не айтасыз? Міне, бүгінгі журналист болғалы жүрген жастардың кейбірінің деңгейі.
Біз баяғыда редакциядан шықпайтынбыз. 1-2-курстарда аудандық газеттерге жіберетін. 3-курстан бастап журналистік шеберлік деген пән жүретін. Ол – журналист болатын жастың деңгейін өлшейтін пән. Көбіміз 3-курстан бастап «Лениншіл жас» газетінен практикадан өтуге тырысатынбыз. Еркіндеу газет болды ғой. Шерхан Мұртаза, Ержұман Смайыл, Жанболат Ауыпбаев, Қуаныш Жиенбай, Жарылқап Бейсембайлар болды. Бәрі бір-бір мектеп еді ғой, шіркін! Шерағаң ауыл-аймақтан қаншама жастың бағын ашты. Ол кездегі редакторлар газет-журнал оқып, аудан-облыстардағы тілшілердің қарым-қабілетін бақылап отыратын. Кадрды оқып бағалайтын. Қазір оқымайды ғой. Ең қауіптісі сол – қазіргілер сізге оқымай баға береді. Таласбек Әсемқұловтың «Оқығам жоқты» жазуы сондай қыжылдан туған дүние.
Қазіргі жастардың бәріне топырақ шашуға болмайды. Жазуы төселген, ойы терең жастар бар. Бірақ олардың саны аз. Оның үстіне қазір журналист боламын деген адамға бәрі жеңіл. Ғаламтордың заманы. Бір кнопканы қосып, бір тетікті басып қажетті ақпаратты таба аласың. Бұрын ондай мүмкіндік жоқ болды ғой. Тілші деген ақпаратты аяғымен барып, көріп, көкейіне тоқып жазатын. Ол кездегі жанрды айтсаңызшы!

Сабақтастық үзіліп қалды

Jas qazaq: Қазір сол жанрды сақтап жазатын тілші бар ма?
Қ.Сәрсенбай: Иә, қазір жанр дегенді түсінбейді. Бұрын бір очерк жазу үшін тілші қаншама тер төгетін. Ол кездегілер кітапты көп оқитын. Қазіргі жастар кітапты аса көп оқымайды. Оның үстіне, қазір сабақтастық та үзіліп қалған. Бұрын журналистика факультетіне жазушы-жорналшыларды шақырып, кездесу кеш өткізіп, ақындар өлең оқып, мәре-сәре болып жататын. Қазір қалай екенін білмеймін. Бірақ жас буын мен аға буын арасындағы алтын тамыр үзіліп қалғандай көрінеді маған.
Ғабит Мүсіреповтың «Ай мен күн айқайламай-ақ шығады» деген сөзі бар. Құдай талант берсе, еңбектенген адам бір жерді жарып шығады. Оған жол көрсетіп, бағыт-бағдар берсең ғана болды. Мен кезінде «Парасат» журналында редактордың орынбасары болдым. Сол жылдары Әмірхан Балқыбек, Жарас Сәрсектер менің қарамағымда жұмыс істеді. «Жас Алашта» орынбасар болғанымда Айгүл Аханбайқызы, Роза Қараева, Гүлзат Нұрмолда, Гүлнар Жұмабайқызы, Дәурен Қуат, Сәкен Сыбанбай сияқты қыз-жігіттер бар еді. Жол көрсеттік. «Алматы ақшамына» келгеннен бергі жиырма шақты жылда мұнда қаламы қайралған, алмастай өткір журналистер көп шықты. Думан Анаш, Ержан Байтілес, Әсия Бағдәулетқызы – бәрі осы басылымда шыңдалды. Мен жиналыста ешқашан олардың тәртібін қарап, мазасын алмаймын. Шығармашылық адамына ондай ұстаным жүрмейді. Шығармашылық адамы қай жағынан болса да еркін болуы керек.
Біздің жиналыс – әңгіме айту. Бір сағат әңгіме айтсақ, бір-екі айға азық болады.
Jas qazaq: Әңгіме жас журналистер туралы болып жатыр ғой. Телеарналарда халықтың көз алдында жүрген жас тілшілердің тіл қолданысына, сөйлем құрауына көңіліңіз тола ма?
Қ.Сәрсенбай: Тілді қалыптастыратын орта. Әуелі ата-ана, ауыл, мектеп, университет жастардың тілін қалыптастыратын, түзейтін орта. Журфакта әдеби өңдеу деген пән болатын. Сол пәнде цифрды сөйлету дегенге дейін оқытатын. Бір мақаланы өңдеп, қырнап, құнттай қылып шығаратынбыз. Оны оқысаңыз, артық сөйлемеу, артық жазбау дегеннің бәрін біліп шығасыз. Сөзбен жұмыс істеуді меңгересіз. Ал қазір мақала түгілі, ақпаратты өңдей алмайтын жастар бар. Қалай берсең, ертесі солай алып келеді.
Телеарналарымыз сенсация жасауға құмар. Бір жерде үй өртенсе, соны лапылдатып жібереді. Тіпті, тілшілер әлгі жерге өрт сөндіргіштерден бұрын жетеді. Ал «бір жерден Шәмшінің әні табылыпты» десе, редакторынан рұқсат сұрайды. Менің түсінігімше, ең бірінші планда ұлттың мәселесі, тілдің тағдыры тұруы керек. Базардың өртенуі күнделікті жаңалық. Ал тілдің мәселесі – тұтас ұлттың жанды жері. Менеджер деген пайда болды. Ол мықты басшы, пысық ұйымдастырушы, ақша тапқыш болып келеді. Оған ұлттық мәселенің көк тиынға қажеті жоқ.

Әлеуметтік желіден надандықтың иісі аңқиды

Jas qazaq: Ғаламтор пайда болғалы журналистика жеңілдеп кеткен жоқ па? Мәселен, газет-журналдың орнын сайт ауыстырып, сол сайттарыңыздың орнын әлеуметтік желі басып бара жатқандай. Күндердің күнінде қазақ журналистикасының тілі блогердің тілімен өлшеніп, газет-журналдың орнын Фейсбук, Инстаграмм ауыстырмай ма?
Қ.Сәрсенбай: Ондай қауіп бар. Бұл мәселеде дұрыс реформа жүргізілмесе, түбі соған барады. Ал әлеуметтік желіде не айтылмайды? Арзан сөз, боқтық, өсек-аяңның бәрі бар. Сол әлеуметтік желіңізден надандықтың исі аңқып тұрады. Арасында аузы дуалы, сөзі уәлі азаматтар бар шығар, бірақ олардың саны аз, дауысы бәсең. Әлеуметтік желіде тобырлық сана басым. Онда басие жоқ. Талғам-талап атымен болмайды.
«Қағаз газет жоғалады, басылымдар сайтқа ауысады. Әлеуметтік желі, интернет үстемдік құрады» деп жатыр ғой. Ғылым-техника, технологияның жаңалығына тосқауыл қоя алмайсың. Бірақ кез келген жаңалықтың екі жағы болады: бірі – жақсы, бірі – жаман. Бұл да сол сияқты. Ғаламтор пайда болып, ақпаратқа қол жету оңай болғанымен, оның екінші жаман жағы тағы бар. Мәселен, қытайлар дағдарысты мүмкіндік және қауіп деп қарастырады екен. Қауіпті екені екі бастан белгілі. Бұлар мүмкіндік жағын көбірек қаузайды.
«Қағаз газеттердің көзін құрту керек» деп жоқ жерден үнем жасап жатқандардікі жай сөз. Есептеп қараңызшы, сол газет-журналға не ақша кетеді? Түк те кетпейді ғой. Бір газетке кеткен бір айлық шығын – бір олигархтың үш күндік түскі асы.
Жапонның «Иомиури», Қытайдың «Жэнминь Жибао» деген біздің «Егемен Қазақстан» сияқты мемлекеттік басылымдары бар. Ол газеттер күніне бірнеше миллион тиражбен шығады. Шығын деп солар айтса, айтар еді ғой. Шетелге барсаңыз, таңертең бөлмеңізге есігіңіздің астынан астан бұрын газет келіп тұрады. Сондықтан электронды дүниелер қағазды айырбастай алмайды. Газетті қолға ұстап, иісін сезініп, астын сызып отырып оқудың адамға беретін пайдасы мол. Ал компьютердің алдына жарты сағат отыру қиын, кісіні шаршатып жіберді. Оның үстіне, интернетті қарап отыруға қазақтың бәрі қабілетті емес. Ауыл-аймаққа сол интернетіңіз әлі толық жете қойған жоқ. Екі үйдің бірінен ғаламторға қосылған компьютер табу бес-он жылда бола қоятын дүние емес. Тілді бұзатын бір фактор – электронды ақпарат. Ал телеарнада тіл деген атымен жоқ. Тіпті оны талқылап жатудың өзі артық әңгіме.
Jas qazaq: Неге? Бізге керегі осы сұрақ еді, Қали аға?
Қ.Сәрсенбай: Телеарналар күндіз-түні әншілердің өмірін көрсетеді де жатады. Ұлтқа қатысы жоқ қайдағы-жайдағы дүниені жарнамалайды. Бір әншінің әйелі туралы, бір әртістің иті туралы хабар эфирді жаулап алды. Өткенде бір сары ауыз әнші өз өмірі туралы кино түсіріп жатыр екен. Ол не сұмдық? Отызға толмаған адамда не өмір? Кейбіреулер бала-шағасымен әнші болып кетті. Қазақ «Ұялмаған әнші болады» деп, өнердің қадірі қашып бара жатқанын біліп айтқан екен ғой. Өнердің де, сөздің де қадірі қашты.

Рейтинг қолдан жасалады

Jas qazaq: Осының алдындағы сұрақта электронды баспасөз туралы айтып едіңіз. Қазір сол электронды баспасөзіңіз рейтингке байланып қалды. Рейтинг үшін жоқтан бар жасап, қара аспанды төндіріп жатады. Сөз бен істің, ар мен ұяттың қадірін білетін қазақы ұғымға сайсақ, қазақ баспасөзіне рейтингтің қажеті бар ма?
Қ.Сәрсенбай: Сол рейтингіңіз қолдан жасалады. Біреудің атын асқақтату үшін немесе біреуді жерге кіргізу үшін рейтингке жол беріледі. Оның бәрі ақша. Ақшасыз саусағын қимылдатпайды ғой. Мәселен, сайттардағы рейтинг арзан тақырыптарды алаулатып-жалаулатумен өлшенеді. Қандай әдіс-айла болсын, ақпараттың көп қаралғаны маңызды. Мейлі, ол қоғамға қажетсіз дүние болсын, мейлі, жастардың тәрбиесін бұзатын жаңалық болсын, рейтинг қуған тілші мен редакторға бәрібір. Онымен санасып жатқан ешкім жоқ.
Бұрын әдеби сын деген болатын. Мүйізі қарағайдай сыншылар бар еді. Әдебиеттегі талай қаламгердің бағын ашты. Талай жазушыға жол көрсетті. Қазір сол сыншылар жоқ. Жол көрсететін, жөн сілтейтін пенде қалмаған соң, кімнің аузына қақпақ боласың? Арзан сөз, өсек-аяң желдей есіп тұр.
Кино түсірілсе, жарнамасына ақшасы төленсе болды, әлгі фильмнің атын айға шығарады. Бұрын олай емес еді. Кино да үлкен талғаммен түсірілетін.
Jas qazaq: «Қыз Жібек», «Менің атым Қожа» фильмдері жарнаманы, рейтингті қажет етпейтін көркем дүниелер ғой.
Қ.Сәрсенбай: Иә, сол «Қыз Жібекке» қазақтың бүкіл элитасы жұмыс істеді. Фильм көп сериялы болып кетіпті. Соғыс көріністерінің керемет болғаны соншалық, көрген адамның рухын оятатындай рухты, әсерлі, көркем болған. Мәскеуде толық нұсқасы сақталған болу керек. Соның бәрін әкесін танытып тұрып кесіп-кесіп тастаған ғой. Солай деп Асанәлі ағам айтады. Соның өзінде «Қыз Жібек» тарихта қалатын көркем фильм болды. Ал қазір тізгінімізді тартып отыратын Мәскеу жоқ. Барлық мүмкіндік бар: техника, маман, ақша да бар. Бірақ «Қыз Жібектей» фильм жоқ. Соны айтатын сыншы жоқ. Жақсы мен жаманға баға берудің орнына «Бұған да шүкір!» дей береміз. Осы шүкірден басқа сөз қалмаған ба? Ол не бітпейтін шүкір? Бұл бұдан басқа қолымыздан келмейді деген сөз ғой.
Jas qazaq: Айтпақшы, биыл «Алматы ақшамы» газетінің шыға бастағанына 30 жыл толмай ма?
Қ.Сәрсенбай: Иә, биыл «Алматы ақшамының» қазақ баспасөзіне қосылғанына 30 жыл толады. Басылымның үлкен қиындықпен шыққанынан оқырманның хабары бар. Осындай мерейтойдың қарсаңында журналистер күнін пайдаланып, ең алдымен ұжымдағы қыз-жігіттерді құттықтаймын! Одан кейін барлық журналистерді төл мерекемізбен құттықтаймын! Елге, ұлтқа қызмет етуде бәріміздің бойымыздан зиялылықтың иісі аңқып тұрсын!
Jas qazaq: Әңгімеңізге рахмет! Мың бояулы шаһардың ғана емес, бүкіл қазақтың басылымы болып отырған «Алматы ақшамы» газетін мәртебелі мерейтойымен құттықтаймыз. Кәсіби мерекеңіз құтты болсын!

Әңгімелескен
Жарас Кемелжан