Жастар ортаңқол мен ортақолды білмейді

Өнердің қай саласында болсын, аға буын мен жастар арасында қалыптасқан әдемі үндестік бар. Мәселен, әдебиетте алдыңғы буын ағалар өздерінен кейінгі жастардың шығармашылығына сын айтып, жол сілтеп жатады. Жарасымды. Көсемсөзде де солай. Газет-журнал арқылы бүкіл елге танылған белгілі журналистер жас тілшілерге қалай жазу керектігін айтса, оның айыбы жоқ. Сол себепті де біз қазақ журналистикасының сұрмергені Қайнар Олжайды әңгімеге тарттық.

Jas qazaq: Қайнар аға, сізді ел-жұрт газет арқылы таныды. Соңғы кездері сайттарда көлемді зерттеу мақалаларыңызды оқып жүрміз. Әлеуметтік желіде де белсендісіз. Кейбіреулер газеттің дәурені өтті деп жүр. Шынымен, солай ма?
Қ.Олжай: Газеттің дәурені өткен жоқ. Бәсеке болғаны дұрыс. Бұрын газетке бәсеке болған жоқ. Радио мен телеарналар бәсекелес болмайтын. Ал мынау сайттар мен әлеуметтік желі газетке бәсекелес. Бірақ газеттің артықшылығы көп. Сайттың қағаз нұсқасы жоқ. Ал газеттердің сайты да, қағаз нұсқасы да бар. Демек басылымдар сақталады. Газет редакторлары штаттарын қысқартпауы керек. Кейбір редакторлар журналистерін қысқартып жатыр дегенді естіп жүрміз. Ол дұрыс емес. Қайта газеттің сайтына істейтін тілшілері бар, әлеуметтік желіге бөлісіп отыратындары бар дегендей, редакция журналистерінің санын көбейту керек.
Американың тәжірибесінде бар: газеттің қағаз нұсқасы да, сайты да жұмыс істейді. «Жас Алаш» газеті соған көшті. Сендердің де басылым солай жұмыс істейді. Қазір кейбір сайттар газеттерден көшіріп басады. Көшіріп деп жұмсартып айтып отырмын, шындығына келсек, тақырыбын айқайлатып қояды да, материалды ұрлайды. Өз басым газеттің дәурені өтті деп ойламаймын. Керісінше, сайт пен әлеуметтік желі арқылы газетті жарнамалап, таралымын көбейтіп сатуға болады.
Jas qazaq: Сайт демекші, интернет зауыт сияқты бәрін жұта берген соң ба, қазір сайттарда жұмыс істейтін жас журналистердің бәрінің жазуы бір-бірінен аумайды. Инкубатордан шыққандай. Өзіндік қолтаңба, өзіндік ой жоқ. Неге?
Қ.Олжай: Алдыма үш газет әкеліп қойып, үшеуінен үш мақала көрсетіңіз. Қай мақаланы Сапарбай Парманқұлов, қай зерттеуді Жанболат Аупбаев, қай очеркті Қали Сәрсенбай жазғанын сұраңыз. Көзімді жұмып тұрып деп артық айтпайын, әрқайсысының қолтаңбасын бірден танимын. Өйткені олардың өзіне тән жазу стилі бар. Ал қазіргі жас журналистердің үшеуінің емес, онының жазбасын әкеліп беріңізші. Мен түгілі өзіңіз де ажырата алмайсыз. Сіз айтқандай, бәрі бір инкубатордан шыққандай. Стилі қалыптасқандар аз. Тіпті саусақпен санарлықтай ғана қалды. Қолтаңба қалыптасу үшін көп оқисың, көп жазып, көп ізденесің. Сонда ғана бірте-бірте өз қолтаңбаң қалыптасады.
Журналистика факультеттерінде, тіпті жанрдың өзі дұрыс оқытылмайды екен. 4 жыл бәрін оқытады. Бірақ мақаланы қалай жазу керек дегенді оқытпайды. Мысалы, «Темірбек Қожекеевтің сатирасы» деген ғылыми еңбек бар. Оқытылады. «ХХ ғасыр Алаш зиялыларының ұлт туралы мақаласы» деген ғылыми еңбек бар. «Қазақ газеті» деген ғылыми еңбек сияқты көптеген негізгі оқулықтар оқытылады. Бірақ мақаланы қалай жазу керектігін үйрететін оқулық жоқ. Әңгіме сонда. Қазақстандағы барлық журналистика факультеттері мен бөлімдерінің жағдайы осындай.
Jas qazaq: Әңгіме сайт журналистері туралы еді ғой. Қазір оқу бітірген жастардың дені сайттарда жұмыс істеп жүр. Бұлай жалғаса берсе, сайттағы сауатсыздық жас тілшілерді жұтып қоймай ма?
Қ.Олжай: Таза журналистер азайып бара жатыр. Тазы итті құрып кетті деп жазып жүрсіздер ғой. Тазы ит азайып, дөрегейлер көбейіп бара жатқаны сияқты, таза журналистер де азайып барады. Бірақ құм ішіндегі алтынның жылт ете қалғаны сияқты, арасынан жақсы журналистер де бой көрсетіп қалады. Ол даусыз.
Қазақ журналистикасында талай тасқынды бастан кештік. Тоқсаныншы жылдардың басында тәуелсіз газеттердің тасқыны болған. Қазір интернет пен сайттардың тасқыны келді. Бұдан да өтіп кетерміз. Уақыт өте сайттардың сауаттысы қалады. Одан газетке келер-кетер ешнәрсе бола қоймас.
Jas qazaq: Жас журналистердің сауатсыздығы туралы көп жазасыз. Сауатсыздықтың төркіні газет-журналдардың азайып, жаппай интернетке, әлеуметтік желіге көшуінен емес пе? Өйткені ақпаратты жедел тарату, оқырманға бірінші болып жеткізу деген сияқты асығыс бәсеке бар мұнда…
Қ.Олжай: Мұның түп негізі мектептегі білімде жатыр. Жалпы, біздің мемлекетте қазақ тіліне деген көзқарас дұрыс емес. Соның бұлақ көзі мектептен басталып отыр. Сізге бір қызық мысалмен салыстырып айтайын. Мәселен, жол жүру ережесі бар. Оған бағынбасаңыз, жазым боласыз. Адам өледі. Немесе жол полициясына түсесіз. Қазір оған сергек деген камера қосылды. Алматыда бір аптада 42 млн теңге тауыпты ғой өткенде ғана. Осындай әр түрлі заңды шектеулер арқылы жол ережесі бір қалыпқа түсіп келеді. Қазақ тіліне де сондай заң қажет. Заңды бұзған адам жазалануы керек. Жол ережесінде бір немесе бірнеше адамның өмірі қиылса, қазақ тілінің мәселесінде тұтас ұлттың тағдыры бар. Бізге қайсысы маңызды? Әрине, екеуі де. Дегенмен, тұтас ұлттың тағдыры салмақты.
Әлеуметтік желі туралы сұрадыңыз. Мұны да салыстырып айтайын. Әлеуметтік желі деген дуалдың ішкі жағы. Ол жағына не жазасыз, қалай бояйсыз өзіңіз білесіз. Ал сайт дуалдың көше жақ беті. Оған қалаймақан жаза алмайсыз. Бояуды да сәнімен жағасыз. Демек дуалдың сырт жағына жазатын жазу сауатты болу керек. Айып салынып отырса, бәрі аяғын тартып басады. Сауатты жазады. Сайттар да, тіпті зауыттан шыққан өнімнің этикеткасындағы жазу да қатесіз жазылар еді. Тіл комитеті қуыршақ мекеме емес, жол полициясы сияқты азу тісі алты қарыс мекемеге айналар еді.
Jas qazaq: Жастардың сауатсыздығы дедік қой, нақты қандай сауатсыздық басым: орфографиялық па, әлде мазмұндық сауатсыздық па? Мысал келтіріңізші.
Қ.Олжай: Менде мысал көп. Орфографиялық сауатсыздық – ол редакцияның өз жұмысы. Мен көбінесе мазмұндық сауатсыздықты жазып жүремін. Орфографиялық сауатсыздық та қазір өріп кетті. Бұрын корректорлардың институты, яғни корректорлардың үлкен саласы болған. Баспада, газет редакцияларының бәрінде корректор отырған. Редактор мазмұндық жағын редакцияласа, корректор орфографиясына қарайтын. Қазір бірде-бір сайт корректор ұстамайды. Тіпті кейбір газет-журналдар да ақша үнемдеу үшін корректордың штатын қысқартып тастады. Жастардың арасында сөйлем құрай алмайтындары көп. Бұл – бір. Екіншіден, сөздің мәнін білмейді. Мысалы, қазақта ортаңқолдай деген сөз бар. Мықты дегеннің баламасы. Бір газет «Төлен Әбдіков қазақтың ортақол жазушысы» деп беріпті. Ортақол – көп қаламгердің бірі дегенді білдіреді. Мазмұндық сауатсыздықтың кесірі сол ортаңқол мен ортақолды ажырата алмай отырмыз. Тағы бір мысал айтып берейін. Республикалық бір телеарна Абайдың 175 жылдығына орай шығарған бір хабарында «Асыққанның алды жөн, арты соқпақ дейді Абай атамыз» деп соғып отыр. Абай Құнанбайұлы «Адасқанның алды жөн, артық соқпақ» деген. Өзі Абай туралы хабар жасап отырған адам ақынның сөзін білмейді. Бұдан өткен сауатсыздық бола ма? «Орнында бар оңалар» деген сөз бар. Оны бір журналистер «Артында бар оңалар» деп соғып жүр. Мазмұндық сауатсыздық дегеніміз осы.
Jas qazaq: Ғаламтор шыққалы кітап оқу модадан қалды деп жүр. Жалпы, кітап сізге не берді?
Қ.Олжай: Кітап оқымасам, осы күнге жетпес едім. Бүгінгідей жаза алмас едім. Кітап мен үшін бәрін берді. Кейбір жас журналистер «Кітап оқымай да журналист болуға болады» дейтін көрінеді. Бірақ сауатсыз, стильсіз журналист шығады ондайлардан. Мен үнемі кітап оқимын. Тәкен Әлімқұловты, Сайын Мұратбековты, Мұхтар Мағауинді жиі оқимын. Мағауиннің «Аласапыран», «Шахан шері», «Сары қазақ» романдарын қайталап оқығаннан стилім қалыптасты. Өзімді Мағауиннің шәкіртімін деп есептеймін. Бірақ көшірмесі емеспін. Мағауин маған бір сағат та сабақ берген емес. Кітаптарын оқу арқылы шәкірт болдым. Кітап оқымаған журналист жүз мақала жазса да, стилі қалыптаспайды. Сол дүбәра қалпында, өспей қалады. Журналистке көркем әдебиетті оқудан еш зиян жоқ. Тілі қалыптасады, стилі айқындалады, деректі дүниемен салыстырып ойлай алады.
Jas qazaq: Телеарналарда ұзақ жылдардан бері жұмыс істеп келесіз. Бұрынғы телеөнімнің бәрі Ресей арналарының көшірмесі еді. Олар Америкадан алады деп жататын. Қазіргі телебағдарламалар бір-біріне қатты ұқсайды. Бәрінде өң-түсі бірдей ток-шоу. Арнаның бет-бейнесін көрсететіндей қолтаңба аз. Тіпті қай хабар қай арнаның өнімі екенінен шатасасыз. Сырткөз ретінде бізге осылай көрінеді. Сізге ше?
Қ.Олжай: Телеарнада әлі күнге дейін жұмыс істеймін. Сіздер «Интернет пайда болғалы ватцап шықты, тағы басқа әлеуметтік желілер халықты газет-журнал оқымайтын күйге түсірді» деп қорқып отырсыздар. Негізінде сол әлеуметтік желі, ватцап, ютуб сияқты интернеттің мүмкіндігі ашылғалы, телеарналарға қауіп бірнеше есе артты. Телеарналардың бәрі өте қиын жағдайда отыр қазір. Өйткені жұрттың бәрінде ұялы телефон, компьютер бар. Жаңалықтың бәрін теледидардан бұрын көріп алады.
Менің бір досым бар. Ұзақ жылдардан бері апталық қорытынды хабар жасайды. Сол: «Қайнеке, әлеуметтік желіге екі сөйлем жазсаңыз, жүздеген адам пікір жазады екен. Қызылкеңірдек болып қырқысып жатады. Мен бұрын 5 минуттық хабар жазсам, күніне бірнеше адам телефон соғып «Ғажап болыпты» деп жататын. Қазір ешкім қоңырау шалмайды. Осы жұрт теледидар көруді қойды-ау деймін?» деп күлді. Соның сөзі рас сияқты. Оның үстіне, қазір телеарнадағы дүниенің бәрі ютубқа салынады. Жұрт содан көріп алады. Осылай жалғаса берсе, бұл бәсекеде газет емес, алдымен телеарна ұзаққа бармай ма деп қорқамын.
Әуелдегі сұрағыңа келейін. Өзің де дұрыс байқағансың. Барлық телеарнада бірдей ток-шоу, бірдей бағдарлама. «Qazsport» пен «Balapan» арнасына ғана ешкімнің таласы жоқ. Телеарнаның бәріне талап бірдей. Мен қазір ток-шоу жасамаймын. Ең соңғы ток-шоуым марқұм Бейбіт Құсанбек жүргізген «Тіл» мен Назира Бердалы жүргізген «Сөз – мерген» деген екі хабар. Ток-шоудың артықшылығы – арзандығы ғана. Бұл жанрдың мақсатсыздығын түсінгеннен кейін, ол жұмысты қойдым. Жалпы телеарнадағы публицистиканы, айтар ойы, өзегінде дәні бар хабарларды жақсы көремін.
Jas qazaq: Соңғы жылдары телесериалдар көптеп түсіріліп жатыр. Көңіл қуанады! Бірақ әлі де көрермендер түрік телеөніміне ынтық. Неге? Біздің кино, телесериалымызға не жетпейді?
Қ.Олжай: Бұл сұраққа тікелей жауап болмаса да, салыстырмалы түрде бір әңгіме айтып берейін. Түріктің Әзиз Несин деген жазушысы болды. Қалтай аға мен Ғаббас ағалар аударды. Сол Әзекеңнің жетпісінші жылдары жазған дүниесі біздің тоқсаныншы жылдарымызға тап келді. Бір кітабында бар: «Бірде менің өлгім келді. Токқа соғылайын деп, екі сымды екі қолыма ұстай қалсам, біздің ауданда бірнеше жылдан бері жарық жоқ екен. Өле алмаған соң «Қой, асылып қалайын» деп дүкеннен жіп сатып әкелдім. Екі қабаттап мойныма салып, төбеге байлап, секіріп кеттім. Қырсық қылғанда жіп үзіліп кетті. Сөйтсем, біздің үкімет сапалы өнім шығаруды қойған екен. Асылып өле алмаған соң газға тұншығып, қиналмай өлейін деп газдың шүмектерін ашып, көрпеге оранып жатып қалдым. Рахаттанып ұйықтаппын. Таңертең оянсам, құр аттай сергекпін. Сөйтсем, газдың трубаларынан газ емес, таза ауа келгелі бірнеше ай өтіп кетіпті» дейді. Әзиз Несиннің жетпісінші жылдары жазған осы әңгімесі тоқсаныншы жылдары біздің елге келді. Бұдан айтайын деген әңгімемнің түйіні не? Демек түріктер біздің алдымызда келе жатыр. Олар түсірген телеөнімге біз енді ғана ынтық болып отырмыз. Ал біздің киноға жетпейтін дүние көп. Ең бастысы, біздің киноөнімдерімізге өмірдің сан-салалы қатпары жетіспейді. Ал түріктерде оның бәрі бар.
Jas qazaq: Былтыр Қозы мен Баян туралы тарихи сериалды сынап жаздыңыз. Жалпы, мүмкіндігі белгілі деңгейде шектеулі телеарна немесе жекеменшік киностудияға тарихи фильмді беру қаншалықты дұрыс?
Қ.Олжай: Баян ханымға бұл фильмді жеке менің шешімім болса, бермес едім. Бұл сұрақты сол кездегі телеарна басшыларына қою керек. Әңгіме неде? Егер бұл бір-біріне ғашық екі жастың өмірі десе, онда кино өтеді. Ешкімнің дауы болмас еді. Мәселе, қазақтың ең көркем «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» туралы жыры болып отыр ғой. Сондықтан өтпеді, масқара болды. Тарихи оқиға, тарихи тұлға туралы кино болса, онда жырда жазылған, аңыз-әңгімеде айтылған рамкадан шықпауы керек. «Қыз Жібектің» халыққа ұнағаны – жырдың нұсқасынан шыққан жоқ. Қайта жеңгесі мен Шегенің образдарын көркемдеп, фильмді байытып жіберді. Ал мына Қозы мен Баянның фильмінде жыр жоқ. Эпостың аты ғана бар. Фильмде дәстүрдің бұрмаланғанын, басқа да кемшіліктерінің бәрін айттым. Оны қайталап жатудың қажеті жоқ деп ойлаймын.
Jas qazaq: Әңгімеңізге рахмет!

Жарас Кемелжан