Қазақстанның бітімгершілік миссиясының шежіресі

Бүгін, 17:56

1990 жылдардың орта шенінен басталған Қазақстанның бітімгершілік миссиясы – елдің бейбітшілікке, адам өмірінің құндылығына, жаһандық қауіпсіздікке деген шынайы ұмтылысының айқын айғағы. ҚР Қарулы Күштерінің 30 жылдығына орай шығарылған кітапта біз, авторлар тобы осы маңызы зор тақырыпқа тұтас бір бөлімді арнаған едік. Содан бері де біршама уақыт өтті. Қазақстанның бітімгерлер ротасы БҰҰ аясындағы міндеттерін абыроймен атқарып, Голан биіктігінен аман-есен елге оралды. Енді олардың жолын әрі қарай бітімгерлердің келесі тобы жалғастыруда.

Қазақстанның бітімгершілік миссиясының шежіресі қалай және неден басталып еді өзі? Осы үдерістің басы-қасында, кейде қайнаған ортасында жүрген әскери журналист ретінде сарғайған тарих беттерін оқырмандардың есіне тағы бір рет салғым келеді.

Тәжікстан

Тәжікстандағы жағдай ушығып, азаматтық соғыс басталғаннан кейін ТМД басшылары шешіміне сәйкес тәжік-ауған шекарасын бірлесіп қорғау жөнінде шешім қабылдады.

Бастапқыда 1992 жылдың күзінде Тәжікстанға Қапшағай қаласында орналасқан 35-ші жеке гвардиялық әуе-десанттық бригадасының жеке батальоны 300 десантшы жауынгері техникасыз жіберілді. ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 15 сәуірдегі «Тәжік-ауған учаскесінде ТМД-ның сыртқы шекарасын күзетуді күшейту туралы» қаулысына сәйкес, Тәжікстанның Хорог шекара жасағының учаскесіне мамыр айында подполковник М.Өзбековтің басшылығымен бітімгерлік тапсырманы орындау мақсатында 1-ші жеке құрама атқыштар батальоны жіберілді. Шекара жасағы тәжік-ауған шекарасында 200 шақырымдай жерді Ауғанстаннан келетін есірткі мен қару-жарақ тасыған содырлардан күзетіп тұрды.
Қазақстандық батальонмен бірге көршілес аймақтарда осындай міндеттерді ресейлік, өзбек және қырғыз бөлімшелері орындады.
Тәжікстандағы қазақстандық әскерлердің жауынгерлік міндетіне алдымен Хорог қаласында, содан кейін Калаи-Хумб елді мекенінде Ресейлік шекара жасақтарының блок-постары мен заставаларын күшейту кірді.
Біздің жауынгерлер бітімгерлік міндеттерін өте күрделі жағдайда, бірақ абыроймен атқарғандарын мен өз көзіммен көрдім. Биік шатқалдарда атыс нүктелерін тастан алап, тұрғызып, сонда күні-түн кезекшілікте болды. Қаңтар айы, күн — суық. Жалаңаш тау беткейінде жағатын отын жоқтың қасы, азық-түлік те тапшы. Қазақ жауынгерлері жергілікті халықты қорғап қана қоймай солармен соңғы нанымен бөлісіп, бауырмалдық танытты. Қазір Тәжікстанда Қазбат деген ауыл бар. Душанбеденің орталығында қаза тапқан қазақстандық жауынгерерге еңселі ескерткіш орнатылып, есімдері алтын әріптермен қашап жазылды.

Жалпы 1993 жылғы қыркүйектен 2001 жылғы ақпанға дейін Тәжікстандағы жағдайды тұрақтандыру жөніндегі операцияға Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің 10 300 әскери қызметшісі қатысты. Осы уақыт ішінде ұжымдық күштер тарапынан Тәжікстанның биік таулы аймақтарына 1 мың тоннадан аса гуманитарлық жүк әкелінді. Үкіметтік және гуманитарлық ұйымдар жүктері колоннасының біршамасын, сондай-ақ 40 мың босқын колоннасын күзету және алып жүру ұйымдастырылды. 100-ден аса миналы далалар мен тосқауыл тораптары жойылды. 141 мыңнан аса жарылу қаупі бар заттар табылып, жойылды. Жараланған және науқас жергілікті тұрғындарға медициналық көмек көрсетілді. 40-тан аса объект, соның ішінде тіршілікті қамтамасыз ететін маңызды объектілерді қорғау іске асырылды.

Ирак

БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі 2003 жылғы 22 мамырда әлем қауымдастығын Ирак халқына көмек көрсетуге шақырған қарар қабылдады. Қазақстан Республикасы Парламентінің 2003 жылғы 30 мамырда бітімгершілік қызметке қатысу үшін Ирактағы тұрақтандыру күштерінің құрамына Қазақстандық «Қазбат» бітімгершілік батальонының инженерлік-саперлік бөлімшесін жіберу туралы №134-II ҚРК қаулысы шықты. Бұл қаулыны қабылдау оңайға түскен жоқ. Осынау тарихи шешім қабылданған Парламент отырысына осы жолдардың авторы да қатысқан еді. Ол Шерхан Мұртаза, Фариза Оңғарсынова, Қаратай Тұрысов сияқты аузы дуалы депутаттардың көзі тірі кезі. Ұзақ пікірталастан кейін барып басым дауыспен қажет шешім қабылданды. Ол шешімнің дұрыс және өміршең екендігін енді уақыт дәлелдеп отыр.

Жасақтың (ИСЖ) негізгі міндеті жарылмаған оқ-дәрілер мен басқа да жарылғыш заттарды іздеу, табу, жинау және жою болды. ИСЖ саперлері 50 градус ыстықта елді мекендер мен жергілікті аймақтарды әртүрлі артиллериялық снарядтардан, «жер-ауа» және «ауа-жер» зымырандарынан, қол гранаталарынан, минометтік және жаяу әскерге қарсы жарықшақты (кассеталық) миналардан, әртүрлі калибрлі атыс қаруларына арналған оқ-дәрілерден тазартты.

Бітімгершілік операциясына қатысу нәтижелері төмендегідей:

4,5 миллионнан астам жарылмаған оқ-дәрілер жойылды.
7000 текше метрге жуық су тазартылды.
Дельта базасының 4,5 км аумағына жарылысқа қарсы кедергілер орнатылды.
5000-нан астам жергілікті тұрғынға медициналық көмек көрсетілді.
Ирак әскери академиясының 572 курсанты саперлік іс бойынша оқытылды.

Жалпы алғанда 2003-2008 жылдар аралығында ҚР Қарулы Кұштерінің 290 әскери қызметшісі Ирактағы коалициялық күштер құрамына жіберіліп, зор тәжірибе жинақтап қайтты.

Непал

Біріккен Ұлттар Ұйымының Непалдағы миссиясы арнайы саяси миссия болып саналды және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 2007 жылғы қаңтардағы №1840 қарарымен жан-жақты қамтылған бейбіт келісімнің негізгі тармақтарын жүзеге асыруға көмек көрсету мақсатында құрылды. Бұл келісім елдегі ішкі қарулы қақтығысты тоқтатты.
Непалдағы БҰҰ миссиясы қазақстандық әскерилер қатысқан алғашқы БҰҰ миссиясы болып табылады. Бауыржан Нығматулин, Қайрат Ысқақов сияқты офицерлер 2007-2008 жылдар аралығында қақтығысушы тараптар қол қойған бейбіт келісім тармақтарының сақталуын бақылау бойынша міндеттерді атқарды. Олардың осы елде атқарған жұмыстары біздің елдегі бітімгершілік қызметтің дамуына серпін берді.

Ливан

Біріккен Ұлттар Ұйымының Ливандағы уақытша күштері бастапқыда Қауіпсіздік Кеңесі 2006 жылғы шілде-тамыз айларындағы дағдарыстан кейін БҰҰ күштерінің санын көбейтті және оларға бастапқы мандатқа қосымша ұрыс қимылдарының тоқтатылуын бақылауды жүзеге асыру; Ливан Қарулы Күштерімен бірлесе қимыл жасап, оларға елдің оңтүстік аймақтарына орналасу кезінде қолдау көрсету; сондай-ақ бейбіт тұрғындарға гуманитарлық көмекке қол жетімділікті қамтамасыз ету және жер аударылған адамдардың қауіпсіз оралуына көмек көрсету міндеттерін жүктеді.
Қазақстандық бітімгершілік контингенті әскери бақылаушылар мен штаб офицерлерін қоса алғанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Ливандағы уақытша күштері қатарында 2018 жылғы қазаннан бастап қазіргі уақытқа дейін қызмет атқаруда.

Батыс Сахара

БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі бекіткен реттеу жоспары Батыс Сахара халқы үшін Тәуелсіздік пен Мароккомен интеграция арасында таңдау жасау туралы референдум өткізуге өтпелі кезең ретінде қарастырылған. Бас хатшының арнайы өкілі (SRSG) «Біріккен Ұлттар Ұйымының Батыс Сахарада референдум өткізу жөніндегі миссиясы»деп аталатын азаматтық және әскери персонал мен азаматтық полиция қызметкерлерінің кешенді тобынан алдында тұрған міндеттерді шешуге көмек ала отырып, референдумға қатысты мәселелер үшін толық жауап беруі керек еді.
2014 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін Қазақстан Республикасы осы миссияға әскери бақылаушы ретінде жыл сайын 5 офицерін жібереді.

Кот-д’ Ивуар

Қауіпсіздік кеңесінің 2016 жылғы 28 сәуірдегі 2284 (2016) қарарымен Біріккен Ұлттар Ұйымының Кот-д’Ивуардағы (БҰҰ) операциясы 2017 жылғы 30 маусымға дейін ұзартылып, кейін өз мандатын аяқтады.
Қазақстандық әскери бақылаушылар үшін бұл миссия БҰҰ Жарғысының VII тарауына сәйкес жүзеге асырылған алғашқы миссия болды. Африка еліндегі қиын да қауіпті жағдайға қарамастан, Қазақстан Республикасы өзінің үш офицерін — Ақылбай Құсайынов, Рүстем Сүлейменов және Асылхан Аманғалиұлын осы елге әскери бақылаушы ретінде жіберді.

Орталық Африка Республикасы

БҰҰ-ның Орталық Африка Республикасындағы тұрақтандыру жөніндегі кешенді көпсалалы миссиясы (МИНУСКА) — бұл БҰҰ-ның бейбітшілікті қолдау операциясы.

МИНУСКА миссиясының басты міндеті — азаматтық тұрғындарды қорғау. Миссияның бастапқы кезеңіндегі өзге де міндеттері мыналарды қамтыды: өтпелі кезеңді іске асыруға қолдау көрсету; гуманитарлық көмекті жеткізуге жәрдемдесу; адам құқықтарын ілгерілету және қорғау; әділеттілік пен заң үстемдігін қамтамасыз етуге қолдау көрсету; қарусыздандыру, демобилизациялау, қайта біріктіру және репатриациялау процестерін жүзеге асыру.

2022 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін, Қазақстан Республикасы жыл сайын екі офицерден аталмыш миссияға штаб офицері ретінде жіберіп келеді.

Мали Республикасы

БҰҰ-ның Мали Республикасындағы тұрақтандыру жөніндегі кешенді көпсалалы миссиясы (МИНУСМА) 2013 жылғы 25 сәуірдегі БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің қарарына сәйкес құрылды. Миссияның мақсаты — елдегі саяси процестерді қолдау және қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар міндеттерді іске асыру болды.

Миссия Мали еліндегі уақытша билікке елдегі жағдайды тұрақтандыру және өтпелі кезеңнің «жол картасын» іске асыру бойынша қолдау көрсету үшін бағытталды.

2022–2023 жылдары бұл миссияға екі қазақстандық әскери қызметші штаб офицері ретінде қатысты.

Конго Демократиялық Республикасы

2010 жылғы 1 шілдеде БҰҰ-ның Конго Демократиялық Республикасындағы Тұрақтандыру Миссиясы (МООНДРК) бұрынғы БҰҰ-ның бітімгершілік операциясының орнын басты. Бұл ауысу Қауіпсіздік Кеңесінің 2010 жылғы 28 мамырдағы қарарына сәйкес жүзеге асырылып, елдің жаңа даму кезеңінде бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталды.

2024 жылғы жағдай бойынша, Конгодағы БҰҰ бітімгершілік күштерінің саны 49 елден келген 12 мыңнан астам әскери қызметкерді құрайды, олардың қатарында екі қазақстандық офицер бар. 2023 жылы Қазақстан Республикасы бұл миссияға екі әскери қызметкерін – подполковниктер Алтынбек Жалмұханов пен Батыр Тұяковты әскери бақылаушы ретінде жіберген болатын.

Голан биіктігі

1974 жылдың наурыз айының басынан бастап Израиль мен Сирия арасындағы қақтығыс аймағындағы жағдай барған сайын тұрақсыз бола бастады және позицияларға жасалған атқылау күшейе түсті. Біріккен Ұлттар Ұйымының Қарсы тұру аймағындағы күштерi (БҰҰҚТК) 1974 жылғы 31 мамырда БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 350 (1974) қарарына сәйкес Израиль мен Сирия әскерлерін Голан жоталарында ажырату туралы келісімнен кейін құрылды. Содан бері БҰҰҚТК Израиль мен Сирия қарулы күштері арасындағы атысты тоқтату режимін сақтау және ажырату туралы келісімді жүзеге асыру барысын бақылау мақсатында осы аймақта тұрақты қызмет атқарып келеді.

2024 жылы Қазақстан Голан биіктігіндегі миссия командирінің резерві ретінде 139 әскери қызметшіден тұратын ұлттық бітімгершілік контингентінің құрамын жіберіп, олар биыл елге абыроймен оралды. Бітімгерлерге жоғары наградаларды тапсыру салтанатында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Голан биіктігіндегі операция аясында Біріккен Ұлттар Ұйымымен қарым-қатынасымыз мүлде жаңа деңгейге көтерілді. Біз толыққанды бітімгерлік күштері бар елдердің қатарына қосылдық. Қазақстан – осы салада мол тәжірибе жинақтаған Орталық Азиядағы бірден-бір мемлекет», – деді.

Оңтүстік Судан

2025 жылғы маусымда Қазақстан Республикасы өзінің бітімгершілік қызметін дамытуда тағы бір маңызды қадам жасады — алғаш рет қазақстандық әскери қызметші БҰҰ-ның Оңтүстік Судандағы Уақытша кезеңді қамтамасыз ету жөніндегі миссиясының (UNMISS) құрамына жіберілді.

Бұл қызметке Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Бітімгершілік операциялар орталығының офицері, подполковник Арман Тастанбеков тағайындалды. Ол өз қызметін елдің батысындағы «Батыс» секторында, Румбек базасында, 2025 жылғы маусымынан бастап 2026 жылғы шілдесі дейін өтейді. Қазақстандық офицердің міндетіне жолаушылар мен жүк тасымалдарын ұйымдастыру және бақылау, жерүсті және әуе арқылы тасымалдауды үйлестіру, UNMISS-тің әртүрлі секторлары мен базалары арасында персоналдың, техниканың және гуманитарлық жүктердің қозғалысын ұйымдастыру кіреді.