Гуантанамо синдромы немесе тағдыр тақтасына жазылған ғұмыр

Жазықсыз  жала жабылып, жат жерде жәбір көрген қазақ жігіті — Айтуған Бақбергеновтің АҚШ-тың атышулы Гуантанамо түрмесінде бес жыл отырып келген тағдыры туралы бірер сөз.

Қызыл Шарық ауылы. Бұрын совхоз болған. Алматыға тақау  Еңбекшіқазақ ауданына қарайды. Төрт жүздей  түтіні бар. Тау беткейін төстеген жұрт мал бағып, бау-бақшамен күнелтеді. Осыдан бір жылдай бұрын үрейлі Гуантанамо түрмесінен оралған қазақ жігіті туралы естіп, өзімен жүздескен едік. Енді, міне, Айтуғанмен тілдесудің тағы да сәті түсіп тұр. Қызыл Шарық шағын ауыл. Содан шығар, кейіпкеріміздің үйін тез табасың. Сырт көзге құлаққа ұрған танадай тым-тырыс көрінген үйде ешкім тұрмайтындай әсер қалдырады. Сылағы түсіп, тозығы жеткен үй былтыр көргеніміздей,  жөндеу көрмеген. Ақырын басып аулаға кірдік. Есік алдында әлденені шұқылап отырған жігіт ағасы бізді көріп, алдымыздан шықты да, жылыұшырай амандасты. Айтуғанның інісі Айдын екен.-Сіздер кім боласыздар? – деп жөн сұрасты.

— Біз Алматыдан келдік, Айтуғанмен аз-кем сөйлессек деп едік.

— Жарайды, Айтуған уйде,-деп дауыстап Айтуғанды шақырды.

Ошақ басында от жағып отырған Айтуғанды бірден таныдым. Бұрынғыдай емес, өңі кіріп, жүзі жадырап қалыпты. Былтыр келгенде жүзінде қан-сөлі жоқ, тұтығып тұрған.

Бізді бірден тани алмай тұрып қалған оның ойын: «Әй, үйге кім келді»-деген ащы дауыс бөліп жіберді. Бұл қамыр илеп отырған анасы Әтихан әжей.

Ораза айтқа жеті шелпек пісіріп жатқанын айтқан кәрия біздің бұйымтайымызды сұрады.

• Апа, есіңізде ме, былтыр келіп Айтуғанды телевизорға түсіріп едік. Балаңыздың жағдайын білейік деп,- келдік дедім.
• Еее, шырағым, бәсе. Өзім де ойлап қоям, біреулер келіп жүруші еді, келмей кетті деп. Баламның жағдайы құрысын, түрмеге барып псих болып қалған ғой. Өткенде Талғарға барып «психски больница» дейді ме, әйтеуір, сонда барып бір айдай емделіп келген. Осы ауылдағы ауруханаға барса, «сен психсің» деп қарамайды,- деген қарт ана кемсеңдеп қоя берді. -Пенсия ма, ақшалай көмек пе, бірдеме беретін шығар деп, әкімшілікке барсам, ешкім кіргізбеді ғой. Баламның денсаулығы жоқ, ауыр жұмысқа жарамайды. Тек маған су тасып, отын жарып бергеннен басқа ештеме істемейді. Америка ұстап алып, әбден жынды қылып тастаған мұны.

Қамкөңіл ана мұң-зарын бірден ақтарып тастады. Расында, қара жұмысқа қауқарсыз Айтуған түрмеден келгелі үйден шықпайды. Інісі де жұмыссыз. Әтихан әже бір отбасын 20 мың теңге зейнетақысымен асырап отырғанын айтады.

— Ешқандай мал-мүлік, жер деген жоқ. Ана балам өткенде үш ай барып кірпіш шығаратын жерге жұмыс істеп келіп еді, көк тиын бермепті. Содан бері үйде.

Айтуған шешесінің шырылдағанына намыстанды ма, біраз үндемей отырды. Сосын «Алла сабыр берсін»- деп бір күрсінді. Арадағы аздаған үнсіздіктен кейін «Айтуған, денсаулығың қалай?»-деп сөзге тарттым.

• Аллаға шексіз шүкір, тәуірмін. Көктемде Шелектегі ауруханаға барып емделіп шықтым. Шешемнің жанындамын. Үйдің жанына біраз картоп салып едім, соны жинау керек енді. Шамам келгенше үйдің тіршілігімен жүрмін,-дейді ол.

Біз бірден Гуантанамоны қозғап, шошытып алмайық дедік. Жұқалап әңгімеге тарттық. Әлі үйленбепті. Былтыр «енді келгенде маған қыз алып келіңдер»- деп қалжыңдап қалып еді. «Қашан үйленесің?- деген сұрағымызға, — Біраз уақыт керек, қыз оқуын  бітіріп алсын,- деп қысқа қайырды. Көңілді отырғанын пайдаланып сауалды төтесінен қойдым.

• Айтуған, Гуантанамоға қалай тап болғаныңды тәптіштеп айтып берші. Былтыр келгенде ашылып-жарылып ештеме айтпап едің.
• Мен 2000 жылы төртінші қыркүйекте Халифа Алтай атамыздың қазақшаланған «Құран Кәрім. Мағына және түсінік» деген кітабын алып, соны жаттауға Пәкістанға жол тарттым. Содан Исламабад қаласындағы медресеге түстім. Елге үш не бес айда ораламын деп ойладым. Өмірдің шашқан дәні болды ма, сол жерден Ауғанстанға бардым. Бізді осы жерден Америка сарбаздары ұстап алды.
• Қалай ұстап алды? Қандай себеппен тұтқындады?
• Бізді сол жердегілер сыртымыздан сатып жіберіпті. Американдықтар «өзге елдің азаматтары бар ма»,- деп сұраған көрінеді. Біздің әрқайсысымыз үшін бес мың доллар берген екен. Солар біздің тұратын үйімізді көрсетіп беріпті.

АҚШ сарбаздары Айтуғанды қолына қару алып, Талибан қозғалысын жақтап соғысты деген желеумен тұтқындапты. Атышулы Гуантанамо түрмесінде Қазақстанның төрт азаматы болған. Бір қызығы, солардың үшеуі бір ауылдың жігіттері.

Балалық күндері бірге өтіп, бір мектепте оқыған Долқын, Шухрат және Айтуған Гуантанамо түрмесінде де бірге боламыз деп ешқашан ойламаған. «Ол жігіттердің жағдайын сұрастырып, хабарласып тұрдым. Осылай бірге отырып әңгімелеспесек те, байланысымыз үзілген жоқ. Қазір оның біреуі Алматыда, екіншісі Шонжыда шығар»-дейді ол.

• Үшеуің Пәкістанға бірге бардыңдар ма?-деп сұрадым.
• Жоқ. Меннен бұрын да ол жақта Қазақстан азаматтары болған. Олар онда білім алып жүр екен. Біз сол жақта жолықтық. Американдықтар үшеумізді бірге ұстап алды.

Бес жылдан астам уақытын Кубадағы тас тозақта өткізген  Айтуғанды сөзге тарту оңай болмады. Тұйық жігіт, әсіресе, көрген қиындығын, қинау мен азаптың есіне түсіргісі келмейді. Сонда да қоймай, сыр суыртпақтадық. «Мен түрмеде көрген қиыншылықтарды Алланың сынағы деп білемін. Адам өмірі ойыншық емес, дін апиын емес, намаз дене жаттығуы  емес. Ол жердің де өзіндік тәртібі бар. Алты-жеті сарбаз келеді де камерадан алып шығып ұрып-соғады. Бармағымен екі көзіңді басады. Термоспен басыңнан ұрады. Тізе батырмайды емес, батырады.

• Сені де солай азаптады ма?
• Бәріміз де көрдік. Мені басқасынан артық азаптады деп айта алмаймын.

Интернет беттерінен «американдық сарбаздар тергеуге алғанда Құран кітабын таптап, мұсылмандарды қорлайды» деген ақпаратты оқығанбыз. Оқи отырып, еріксіз жаға ұстағанбыз. Осының бәрін өз көзімен көріп келген Айтуған ондай оқиғаның кездесетінін айтты. «Жан-жағына қарамасын деп басымызға қап кигізіп қояды. Сондай-ақ, әркімнің қажыр-қайратына қарап, бір немесе төрт адамды бір камерада қамап ұстайды. Мен бес жыл бойы бір камерада жалғыз отырдым.

Осы кезде Әтихан әже сөзге араласты.

• Қазақстаннан сонда барып жүргендер баламды суретке түсіріп келіпті. Бір аяғы мен мойнына шынжыр байлаған, алдында бір стақан. Үстінде қып-қызыл киімі. Кейін елге келген соң сол суретті намыстанып өртеп жіберді.

Айтуған бостандыққа шығатынын екі күн бұрын естіпті. Бұл кезде ауруханада емделіп жатыр екен.

Гуантанамо түрмесіндегі үш отандасымыз 2006 жылы арнайы ұшақ сапарымен Алматыға жеткізілді. Ал төртіншісі бір жылдан кейін оралды.

Айтуған Гуантанамода өткен күндеріне өкінбейтінін айтады. Оның пікірінше, бұл кезең — тағдыр тақтасына жазылған дүние.

P.S.  АҚШ Президенті Барак Обама сайлау алдында берген уәдесінде Гуантанамо түрмесін жабуға күш салатынын баса айтқан. Ақ үй қожайыны сөзінде тұрып Гуантанамо түрмесін жабу туралы заңға қол қойды. Ақ үйдің ресми өкілі Роберт Гиббстың мәлімдеуінше, осы жылдың аяғына дейін атышулы Гуантанамо жабылатын болады.

Ал Венгрия билігі тар қапаста тұтқында жатқан Палестина азаматын қабылдауға келісім берді. Осы елдің премьер-министрі Гордон Байнаидың пікірінше, мұндай шешім қабылдау Гуантанамо түрмесін жабуға моральдық тұрғыда қолдау көрсету болып табылады.

     Диас Нұрақын

 Алматы- Қызыл Шарық –Алматы

«Жас қазақ» газетінің мұрағатынан (2009 жыл)