Баланың психологиялық саулығы – қоғамның басты құндылығы

Қазіргі таңда балалар мен жасөспірімдердің психологиялық саулығы – қоғамның ең өзекті мәселелерінің бірі. Әсіресе, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға қолдау көрсету, олардың қоғамға бейімделуіне жағдай жасау – маңызды міндет. Түркістан қаласында бұл бағытта нәтижелі жұмыс істеп келе жатқан мекемелердің бірі – Психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті.

Аталған орталықтың меңгерушісі, тәжірибелі маман Ақмарал Жарылқасынқызымен балалардың психологиялық саулығын нығайту, суицидтің алдын алу, ата-аналармен және мектеп психологтарымен ынтымақтастық орнату жолдары туралы Jas Qazaq тілшісі кең көлемде әңгімелесті.

— ППТК-да балалардың психологиялық саулығын нығайту үшін қандай арнайы бағдарламалар мен әдістемелер қолданылады?

— «Психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті» қызметінің мәні туғаннан 18 жасқа дейінгі мүмкіндігі шектеулі балаларға арнайы психологиялық-педагогикалық қолдау алу және жеке, топтық және кіші топтық сабақтар түрінде жеке-дамытушылық және дұрыс-дамытушылық бағдарламаларды іске асыру болып табылады.Түзету сабақтарында бірнеше әдістер қолданылады. Олардың ішінде:
1. Дидактикалық ойындар-тренингтер. Олар қоғамда қабылданған әлеуметтік мінез-құлық үлгілерін үйретеді, баланың «мен» жағымды бейнесін қалыптастыруға ықпал етеді.
2. Релаксация. Дененің белгілі бір бөліктерін және бүкіл денені босаңсыту үшін арнайы таңдалған жаттығулар балаларға эмоцияларын сезінуге, мінез-құлқын басқаруға, денелерін естуге үйретуге көмектеседі.
3. Музыкалық терапия. Музыка эмоционалдық ауытқуларды, қорқыныштарды, қозғалыс және сөйлеу бұзылыстарын, мінез-құлық ауытқуларын түзету және әртүрлі аурулардың алдын алу үшін қолданылады.
4. Ертегі терапиясы. Бұл әдіс қорқыныш, жүйке тиктері, агрессивтілік, энурез, девиантты мінез-құлық сияқты балалардың психологиялық мәселелерін шешуге көмектеседі.
5. Қуыршақ терапиясы. Қуыршақ бала мен түзетуші ересек адам арасында делдал ретінде әрекет етеді. Алдымен бала қуыршағын жасайды, содан кейін көмекшісінің басшылығымен онымен «ойнайды», оның көңілін көтеретін жағдайларды айтады және осылайша олармен күреседі.

— Жасөспірімдер арасында кездесетін стресс, күйзеліс, агрессия сияқты мәселелерді анықтау және түзету қалай жүргізіледі?

— Агрессивті жасөспірімдердің негізгі белгілері-өзін-өзі бағалаудың жоғарылауы немесе өзіне деген сенімсіздік, ойлаудың қарабайырлығы, қызығушылықтар мен құндылықтардың болмауы. Агрессивті балалар рухани жағынан кедей, интеллект деңгейі төмен, еліктеуге бейім, шабыттандырылған, дөрекі және ашуланшақ. Агрессия көбінесе кінә сезімі, сезімталдықтың жоғарылауы, пессимизм және адамдарға деген сенімсіздік аясында дамиды.
Жасөспірімдердің агрессиясы-көмек сұраудың бір түрі. Жас ерекшеліктеріне байланысты бала оны басқаша білдіруді әлі білмейді. Сабырлылық, шыдамдылық ата-аналарға балалардың қиын кезеңінен өтуге көмектеседі. Агрессиямен күресті жыныстық жетілу басталғанға дейін бастау керек. Егер бала әрқашан өзін жақсы көретін, толыққанды отбасы мүшесі ретінде сезінсе, ол үшін агрессивті мінез-құлық жай ғана қолайсыз болады.
Баланың жай-күйін анықтау үшін тест, сауалнамалар арқылы жасөспірімнің эмоционалдық жағдайы бағаланады.
Психологпен жеке немесе топпен жұмыс істеу арқылы мәселелердің себептерін анықтап, оларды шешу жолдары қарастырылады. Әлеуметтік дағдыларды дамыту тренингтері арқылы қарым-қатынас дағдыларын, эмоцияларды басқаруды үйретеді.
Баланың энергиясын дұрыс бағытқа бағыттау қажет. Спорт, би, тілдік мектептер қатыстыру қажет. Бала неғұрлым көп жұмыс істеп, бос болмаса,басқа заттарға уақыт таппайды, електеуге уақыт болмайды.

— Балаларға арналған жеке және топтық психотерапиялық сессиялар қаншалықты жиі өткізіледі?

— Ерекше білім беру қажеттілігі — бұл әр оқушының оқуы табысты болуын қамтамасыз ету мақсатында психологиялық-педагогикалықәдістермен жүзеге асырылатын оқу үдерісіндегі көмек пен қызмет көрсету қажеттілігі. Арнайы педагогикалық (логопед, олигофренопедагог, сурдопедагог, тифлопедагог) және психологиялық көмек. Психикалық және дене дамуы бұзылған балаларға мамандардың қызметтерін ұсыну ПМПК ұсынысы негізінде жүзеге асырылады.Психологиялық-педагогикалық қызмет көрсету баланы тексеру (зерделеу) нәтижелері негізінде психологиялық-педагогикалық көмектің қарқындылығын және сабақтардың ұзақтығын анықтайды. Мамандардың жүргізетін сабақ жиілігін анықтау оқу қиындықтарының айқындылығына байланысты.

— ППТК-да өзіне қол жұмсауға бейім балаларды ерте анықтау үшін қандай психологиялық диагностика немесе тестілер қолданылады?

— Өзіне қол жұмсауға бейім балаларды ерте анықтау үшін арнайы психологиялық диагностикалық құралдар мен тестілер қолданылады, олар суицидтік тәуекелді бағалауға мүмкіндік береді. «Стоп угроза», «Дом дерево человек», «Векслеро», «Testometrika» сияқты тестілер арқылы диагностика жасап, оның өзіне қол жұмсау беймділігін анықтау мақсатында жүргізіледі.

— Қауіп тобына кіретін балалармен жұмыс істегенде ата-аналар мен мектеп психологтарымен ынтымақтастық қалай жүзеге асады?

— Қауіп тобына кіретін балалармен жұмыс кезінде ата-аналармен және мектеп психологтарымен ынтымақтастық келесідей жүзеге асырылады:
1. Диагностика. Психолог баланың жеке басының психологиялық ерекшеліктерін зерттейді, ал әлеуметтік педагог дамудың әлеуметтік жағдайын зерттейді және отбасын зерттейді.
2. Отбасылармен жеке жұмыс. Әлеуметтік педагог, тәрбиеші, психолог отбасыларға балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу процесін ұйымдастыруда практикалық көмек көрсету үшін кеңес береді. Сондай-ақ, олар отбасылық коммуникациялық-білім беру ортасының дамуын бақылайды, ата-ана мен баланың өзін-өзі реттеу және тиімді қарым-қатынас дағдыларын дамытуға бағытталған семинарлар өткізеді.
3. Отбасыларға бару. Жұмыстың бұл түрі отбасының микроклиматымен, бала тәрбиесінің материалдық-тұрмыстық және санитарлық-гигиеналық жағдайларымен, күн тәртібімен, ата-аналардың бақылауымен танысуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, отбасыларға бару ата-аналардың мұғалімдер мен мамандардың ұсыныстарын орындауын бақылауға мүмкіндік береді.
4. Ата-аналармен топтық сабақтар. Оларға шеберлік сыныптары, тренинг элементтерімен кеңесу, семинарлар және басқалар кіреді.
Қауіпті жағдайлардың алдын алу үшін балаларға өмірлік дағдыларды дамытуға, қиындықтарды жеңуге, стресске төзімділікті арттыруға бағытталған «Әрбір бала – жарық жұлдыз», «Сенім арту – жетістік кепілі», «Әкені көріп ұл өсер, шешені көріп қыз өсер», «Отбасы – тәрбиенің алтын бесігі» тренингтер мен қолдау бағдарламалары ұсынылады.
ППТК-да ата-аналармен өзара іс-қимыл тиімді жүзеге асырылады, өйткені ынтымақтастықсыз және отбасына психологиялық-педагогикалық қолдау көрсетусіз және ата-аналардың құзыреттілігін арттырусыз біз ата-аналардың көмегінсіз мүмкіндігі шектеулі балаларды сәтті түзету мен әлеуметтендіруді жүзеге асыра алмаймыз. Түзету кабинетіне әр түрлі дәрежедегі ақаудың күрделі құрылымы бар балалар келеді. Сондықтан балалар ересектерге сүйену қажеттілігін жоғарылатады, олардың тағдыры көбінесе отбасының және оның айналасындағы ересектердің жағдайына байланысты. Мұндай балалар түзету және білім беру процесінде ата – аналар мен мамандар серіктес болып, қойылған міндеттерді бірге шешкен кезде әлдеқайда жақсы нәтижелерге қол жеткізе алады. Әр отбасы әр түрлі, құрамы, әлеуметтік жағдайы бойынша әр түрлі; әр ата-ананың ППТК мұғалімінен өз үміттері бар, баланы тәрбиелеу мен оқытудың мазмұны туралы өзіндік идеялары бар. Сондықтан жұмысты тиімді құру үшін түзету кабинеті мамандары отбасын оның ерекшеліктерін, қажеттіліктерін, қиындықтары мен үміттерін түсіну үшін мүмкіндігінше зерттеуі керек. Сенімді байланыстан басқа, бұл отбасылар топтарымен сараланған жұмыс жүйесін құруға, оларға баласын тәрбиелеуде, дамытуда, әлеуметтендіруде білікті көмек көрсетуге мүмкіндік береді. Қазақстан және Ресей психолог мамандарының тәжірибелік жинақтамалары тренингтер және семинарлар жүргізіледі.

— Суицидтің алдын алу және бала тәрбиесінде ата-аналардың рухани құндылықтарды насихаттаудағы рөлі қандай деп есептейсіздер?

— Суицидтің алдын алуда және бала тәрбиесінде ата-аналардың рухани құндылықтарды насихаттаудағы рөлі өте маңызды. Отбасындағы махаббат, өзара түсіністік, құрмет, мейірімділік сияқты құндылықтар баланың өмірге деген позитивті көзқарасын қалыптастырады. Баланың дамуында ата-ана маңызды роль атқарады. Олардың бір-біріне деген қарым-қатынасы балаға ерекше әсер береді. Ата-аналар әрдайым және барлық жағынан балалар үшін батыр және үлгі болуы керек. Сол себепті баланың оң жақты өсіп дамуына ең бірінші отбасыдағы мейірімге толы қарым-қатынас әсер етеді. Сонымен қатар ата-ана баланың кімдермен қарым-қатынас жасайды және баланың қызығушылықтарына мән беру керек.
* баланың әлеуметтік желілердегі достары мен жазылымдарының тізімін бақылауда ұстау керек;
* аты-жөні жоқ, түсініксіз белгілермен, иероглифтермен немесе күмәнді суреттермен жасалған парақшаларға назар аудару керек;
* байланыс құралдарында қандай ойындар ойнайтынын бақылау керек;
* әлеуметтік желілерде зорлық-зомбылық, мән-мағынасы жоқ бейнероликтерді, бейнежазбаларды көруге тыйым салу және т.б.

— Қиын жағдайға тап болған ата-аналарға ППТК тегін психологиялық кеңес бере ме?

— Психологиялық-педагогикалық түзету кабинетімемлекеттік мекеме, барлық ата-аналарға әлеуметтік-құқықтық мәселелер бойынша, оның ішінде әлеуметтік қызметтерді, мүгедек балаларды оңалтудың техникалық және өзге де уақтылы құралдарын алу бойынша, тегін психологиялық кеңестер, тренингтер жүргізіліп, үй жағдайында балалармен тығыз қарым-қатынас құру үшін мастер класстартар жүргізіледі.

— Балалардың бойында рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру үшін қандай арнайы бағдарламалар бар?

— Балалардың бойында рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру үшін патриоттық тәрбие, мейірімділікке, жанашырлыққа баулуға арналған арнайы бағдарламалар бар.
Мысалы балалардың рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға арналған кейбір арнайы бағдарламалар:
«Бірыңғай тәрбие бағдарламасы» (Біртұтас тәрбие бағдарламасы). Оның мақсаты-жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтар негізінде адал азаматты тәрбиелеу.
«Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасы. Ол білім алушылардың үйлесімді зияткерлік және адамгершілік-рухани дамуын қамтамасыз ететін тәрбие мен оқыту жүйесінің жұмыс істеуінің мақсаттарын, мазмұнын және инновациялық тәсілдерін айқындайды.
«Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеясына негізделген үлкен мектеп жасына дейінгі балаларда адамгершілік — рухани құндылықтарды тәрбиелеу»бағдарламасы. Оның мақсаты – «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын жүзеге асыру аясында мектеп жасына дейінгі балаларда патриотизм негіздерін қалыптастыру.

— Ерекше қажеттілігі бар балалардың қоғамға бейімделуі үшін мәдени, спорттық немесе шығармашылық бағыттағы жобалар жүзеге асырыла ма?

— Иә, ерекше қажеттіліктері бар балаларды қоғамға бейімдеу үшін мәдени, спорттық және шығармашылық бағыттағы жобалар іске асырылуда.
Фестивальдерге, мәдени-бұқаралық іс-шараларға, секцияларға, үйірмелерге, тренингтерге қатысу ерекше қажеттіліктері бар балалардың эстетикалық дамуына, психикалық және эмоционалдық өсуіне қолайлы жағдай жасайды.
Балалардың көркемдік-эстетикалық және интеллектуалды дамуға, сондай-ақ дене шынықтыру мен спортқа деген қажеттіліктерін қанағаттандыру қоғамдағы өмірге бейімделуге ықпал етеді.
Шығармашылық сабақтар ерекше қажеттіліктері бар балаларға ұсақ моториканы, шығармашылық ойлауды, шыдамдылықты, жауапкершілікті дамытуға көмектеседі. Сондай-ақ, әлемді сынарлы қабылдауды үйренуге және өзін-өзі тануға мүмкіндік береді.
Түркістан қалалық ППТК алдағы уақытта балалар мен жасөспірімдердің психологиялық саулығын күшейту бағытында инновациялық жобалар мен әдістерді енгізуді жоспарлап отыр, оның ішінде онлайн-консультациялар, мобильді қосымшалар арқылы психологиялық қолдау көрсету.

— Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан Олжас Әбдіхалық