Арқа (әңгіме)

Екі өкпемді қолыма алып келіп едім, бірақ бәрі де өзім ойлағандай болмады. «Оу, мен оны жеті айдан бері білемін, сонда жеті айлық махаббатымның жеті күнде быт-шыты шыққаны ма? Бес минөтте соған көзім жетті. Иә, солай боп тұр. Курстағы ең қытымыр Бекәшірдің айтқаны келді. Ол осы сөзді бірінші курс басталғанда-ақ тыжырынып тұрып айтып еді: «Қыздарға сенуге болмайды, олар көбіне алдап кетеді» деді студенттік өмірдің қызығы мен шыжығы қатар басталған алғашқы күндердің бірінде. «Қимаймын, оны басқа жанға қиғым келмейді. Ал, енді мынаусы не? Қыз деген сөзінде тұру керек емес пе? Төмен етек еркекке қарағанда екі есе ұяң әрі тәртіпті болу керек емес пе?!»

Тауда танысқан бетте бірден киноға шақырдым. Өйткені, бір көргеннен ұнады. Қысық көзі күлімдеп қарағанда сол жақтан белгісіз бір нұр төгіліп тұрғандай көрінді. «Таптым, теңімді таптым» дедім бірден. Адам сүйіп тұрғанда ешкіммен ақылдаспайды екен. Достарыма да айтпастан бірден киноға шақырдым. Үш жыл оқыған астанада ешкімді ұнатпап едім, бір күнде ток соққандай теңселіп қалдым. Өзі қарапайым киінеді, не айтсаң да күлімдеп жауап береді. Бірақ, дәл қазір сол Бекәшірдің бірінші курста айтқаны есіме түсе береді: «Күліп тұрған қыздың иі жұмсақ болады, олар айналдырсаң тез көнеді» деп еді. – Алдап кетуі де оп-оңай» деген ұрғашыға деген жеккөрініш сезіммен бөлмедегі әңгіме махаббат тақырыбына ойысқанда. Әйтеуір танысқан бойда киноға шақырып едім, қарсылық білдірмеді. «Он бір үміт» деген футболшылар туралы кинодан қайтып келе жатқанда жеңіле беретін өзіміздің «Қайратты» мысалға келтіріп едім, «Футболдан хабарың бар екенін білдік» деп бетімді қайтарып тастады. Жүрегім зу ете қалды. Сосын: «Қайратым» деп мен жүрмін, Қайрат қылмай сен жүрсің» деп күбір-күбір еткенімде, «Бұл Әбділда Тәжібаевтың өлеңі ғой» деді күлімсірей қарап. Тауып айтқан сөзі жаныма жағып кетті. Бұрынғыдан бетер жақсы көріп кеттім. «Қайрат» жеңілсе жеңілсін, екеуміз аман болайықшы» дедім іштей өзімді қатайтып. Бірінші рет қызды үйіне шығарып салдым. Киноға кірерде бір торт пен кисель ап бердім. Торт дегенді қызға серік боп алғаш рет жедім. Дүниедегі ең тәтті тағам осы шығар. Кисель дегенді іше алмадым. Желімдей созылып, тамағыма тұрып қалды. Қызға сөйлейтін қоңыр даусымнан әп-сәтте айырылдым. Иә, өмірде екі тәтті қатар тұра алмайды екен… Сонан апта сайын кездесіп тұрдық. Әлі сүйіскен жоқпыз, сүйіспек түгілі саусағымды созып қолынан ұстаған емеспін. Енді олар педагогикалық тәжірибеден өтуге бір айға Ұзынағаш қыстағына кетті. Болашақ ұстаз, ағылшын тілінің мұғалімі ғой. Барған бетте аман-есен жеткенін, мекен-жайын айтып хат жазып жіберіпті. Бұған дән риза болдым. Біздің де қысқы сессия алдындағы зачет-сынағымыз басталды. Ертең «Фотодело» деген пәннен сынақ тапсырам. Өмірдің шырт еткен бір көрінісін сабақ қып… Осы журфакта да оқитын сабақ шамалы ғой. Бірақ, мәселе сабақта емес, суретті қалай шығаруда. Түсіруің түсіресің, оны тастай қараңғы бөлмеде отырып, әртүрлі құрал-жабдықты пайдаланып шығару оңай емес. Жалпы, сурет шығару деген әркімнің қолынан келе бермейтін қиын өнер. Өмірдің шырт еткен көрінісін қараңғыдан жарыққа амалдап алып шығу ептінің ептісі ғана атқара алар іс. Өзім де қазір қараңғыдан жарыққа жақындап қалған сияқтымын.
Осыдан тұп-тура төрт сағат немесе 240 минөт бұрын Дарияны ойлағанда көкірек тұсым зу ете қалды да, бірден автовокзалдан автобусқа отырып, Ұзынағашқа тартып кеттім. Ертеңге дейін әйтеуір үлгерермін, «Фотоделодан» құлап қалмаспын. Ұзынағашқа келген бетте Сүйінбай көшесі, 7-ші үйді сұрастырып жүріп тез-ақ тауып алдым. Жас шамасы белортадан асқан, қымтанып киінген етжеңді әйел есікті ашты да, маған күдікті көзбен секемдене қарады.
– Дариялар осында тұра ма?
– Тұрады. Олар моншаға кетті…
Әйел есікті тарс жауып алды, мен аулада жапырағы сарғайып, сілкіне бастаған ағаштарға қарап, әрлі-берлі жүрдім де қойдым. Сары жапырақты басқым келмейді, бірақ табаныма жабысып қалмай қойды.
Ол Пістегүл деген Шымкенттің қызымен бірге тұрады, екеуінің жатса да, тұрса да жұптары жазылмайды. Пістегүлдің жасы да үлкен, старостылығы тағы бар. Билік айтуға құмар-ақ. Дария болса, Сырдың қызы, Сырдарияның бойында туған. Есімі де сыр суындай мөп-мөлдір. Соңғы жылдары Алматыға жақын жерге көшіп кеп, мектепті қалада бітірген.
Бір кезде сыртқы есік сырқырай ашылып, үстіне өңірі ашық көнетоз куртка киген сұңғақ бойлы, сидам жігіт қасыма келді. Таныстық. Жыраубек екен есімі. Қыздардың моншаға кеткенін ол да өз адамындай иемденіп тұрып жеткізді. «Кеше вечерге барып едік, бүгін демалыс, қыздар тазаланайын деген ғой…» Өзімсініп айтқан сөзі маған инедей қадалды. Әсіресе, «кеше вечерге барып едік» дегені жаныма батып кетті. «Сонда мен жоқта вечерге барып жүр ме?» Жан-дүниеме біреу шырт еткізіп шырпы тұтатып, оған өзім лезде су септім. «Бойжеткен қыз ғой, барса Пістегүл екеуі барған шығар. Группасымен барған шығар» деп, қылау жұқтырмай жуып-шая бастадым.
Жігіт әскерден келгенін мақтанып тұрып айтты. Екі жыл жаяу әскер боп жер тепкілепті. Енді Талғардағы техникумға түскісі келетінін білдіргенде бетіме бір қарап, мақтаныш сезімі сәл де болса бәсеңсиін деді. Шешесі шәй қойды. Жұтаң дастарханның ортасындағы бөлке нанның бір тілімін алып, дөңгелек тәрелкеде жұғын боп жатқан сары майды пышақ ұшымен түртіп ап, нанға жағып жедім. Ішім ұлып барады. Бірақ, екінші рет қол созуға көз астымен сүзіле қараған әйелден ұялдым. Тым сыпайымын. Әйтпесе «дайын асқа тік қасық» боп тойып алуым керек еді. Құдай біледі, ол менің екі қыздың қайсысына келгенімді біле алмай дал боп отыр. Ұрын бару деген бола береді ғой деп, мен де берілер емеспін. Шәй ішіп болғасын күбірлеп бет сипадым. Әйел менің қазақшылығыма қайран қалып, тағы да сүзіле арады.
Есік алдында арлы-берлі жүрдік. Менің жаным шүберекке түюлі, әйтеуір бір нәрсе көкірегімде бүлк-бүлк етеді. Дарияны көргенше асығамын. «Неге сонша кешікті екен?» деп дызақтап тұрмын.
– Қыздар ұзақ жуынады ғой. Оның үстіне вечерге барғасын… – деп анау тағы да дыз еткізіп инесін сұғып алды.
– Сен де бардың ба? – дедім сыр тартқан болып.
– Бардық. Ауылдың бойдақтары түгел бардық. Әркім өзіне керектісін бөліп алды. Екі қыз менің меншігімде…
– Сонда… Қайсысы?..
– Екеуі де кет әрі емес.
Мен туғалы бүкшиіп жүремін. Ол сымға тартылғандай тіп-тік. Менен бір жас ғана кіші екен. Әскерден келгені де көрініп тұр. Бұтындағы солдат шалбарын әлі шешпепті.
– Апам да екі қыздың біреуін келін ғып алып қалғысы кеп жүр. – Солдат шалбарының қалтасынан темекі алып тұтатты. Бұ дүниенің иесі бір өзі сияқты.
– Сонда… қайсысын?..
– Дарияны. Біз оны уже Дарияш дейміз. Қаланікі. Жақын жерден. Пістегүл Шымкент қой.
Оның аузынан ине боп шыққан сөз жүрегіме тағы да кірш ете қалды. Бірақ, соғуын тоқтатқан жоқ. Ол менің әлемтапырақ жүзіме көз салмады, себебі, дүниені бір өзі ұстап тұр. Жаны жайлау, Отан қорғап келген де бір өзі сияқты. Менің құр сүлдерім, менен гөрі мұражайдағы келушілерге қарап ыржиып, қос алақанын жайып тұрған Адам-скелет тәуір шығар. Сол мезет ағаш шарбаққа жақындап қалған екі қыздың сұлбасы көрінді. Есіктен әуелі Пістегүл, сосын Дария кірді. Көзіме таныс сидам саусақтар шарбақ есікті сипай жапты. Мені көрді де, өң-жүзі қарауытып кетті. Пістегүл болса «Салам!» деп бір ыржың етіп, бөлмесіне қарай бүлкілдеп басып кете берді. Жеті айдан бергі танысына ең болмаса «Хал қалай?» демеді. «Адам адамға дос, жолдас және бауыр» деген қағида қайда?
Жеті айдан бергі танысым, жеті күн бұрын автовокзалда қол бұлғап шығарып салған махаббатымның да жүзі жылымады. Сопақша келген қиғаш беті әуелі қып-қызыл боп, сосын қарақошқыл тартып кетті. Қысықтау көздерін төмен сала береді. «Бір жері ауырып тұр ма екен? Моншаға түсу де оңай емес қой. Қан қысымы қалай екен?» Шарбақ қора жаққа барып, мойнымды созып күтіп тұрмын. «Қазір шығады. Киімін ауыстырып жатқан шығар?» Ол тысқа шықты да, өзіне ғана тән әуезді даусымен: «Апа, әуре болмаңыз, шәйді өзім қоям» деп, үй иесі әйелдің қолынан кіршеңдеу көне құманды жұлып алды. Сөйтті де, ішке кіріп, сірә, құманның астына от тұтатқан болуы керек, қайта шықты. Ол ішке кіргенде иен далада жалғыз қалып, сыртқа шыққанда екеу боламын. Қасыма қашан келеді деп күтіп тұрмын, ол жүрген жаққа теріс айналып, арқаммен қараймын. Уақыт та бір күннің сыбағасын беріп, тәулік кешке қарай ойыса берді. Жалт бұрылып қарасам, Дария мен сол үйдің баласы бетпе-бет кеп сөйлесіп тұр. Дарияның жүзі жарқын, маған көрсеткен әлемтапырық райдың ұшқыны да жоқ. Екеуі де мәз-мәйрам. «Ә-ә, түсінікті болды. Ертең таңғы 8-де тапсыратын «Фотоделома» тезірек жетейін» деп бойымды тіктедім. Бойымды қанша тіктегенмен дөңкиген құныс арқам жұрт көзіне көрінбей қалмайды. Қайтемін, осылай кеткенім кеткен». «Өмір – бір сәттік көрініс, өмір – шырт еткен дүние. Қолыңдағы фотоаппарат шырт ете қалғанда, сен сол күйі сурет боп қаласың» деген маңғаз оқытушының сөзі де кеудеме оқтай қадалды. «Сені іздеп келдім, енді сол шырт еткен дүниеде сенің қалай тұрғаныңды да көрдім» деп, жартылай ашық шарбақ есіктен шығып, ілби басып ілгері жылжи бердім. Курстастарым да теңеудің түбін түсіреді, арқамның гүржиген томпақтығына қарап, мені «Островский» дейді екен. Сол «Островскийің» бүгінгі жарты тәулік ғұмырын көз жанарымен көріп, қалғанын құныс арқасымен сезіп келе жатыр. Кешкі 5-тен кейін Алматыға автобус жүрмейді. Тілі кілт-кілт еткен көне сағатыма қарадым, он-ақ минөт қалыпты. Қою топырағы қалың түскен шаңдақ жолға шалажансар күйде табан ізімді қалдырып, ілгері қарай ілбіп келемін. «Артымнан келе жатқан жоқ па екен? Қой, тұрыстары айтып тұр ғой бәрін. Ұят болды. Кімге келгенім белгісіз, жігіт басыма ұят болды. Маған түксиіп, әнеубіреуге жайраңдап қарап тұр. Оның қай жері артық. Сорайған бойы болмаса… азаматтық борышын өтеп келіп, бұтына киген солдат шалбары болмаса…». Біреудің азамат басын кемсіте бастадым. Артыма бұрылып қарағым келеді, бірақ жігіттік намысым жіберер емес. Дөңес арқам осының бәрін көріп келе жатыр. Әудем жерден жолаушы таситын томпақ автобустың төбесі көрінді. «Тезірек жетейін. Қалып қойсам, анау маңғаз оқытушы мені аямайды, «Өмірдің мәні бір сәттік суретте екенін енді түсінесің», – деп «задолжник» қып тастайды. Түсінген адам мендей-ақ болсын, бір-ақ күнде шырт еткен дүниенің не екенін түсіндім. Менің дәл қазір не ақ, не қара боп жарыққа жарып шыға алмай «негатив» боп тұрғанымды сол оқытушы білсе ғой». Автобусқа жақындай бергенде қақиған төменгі түтігінен қою түтін бұрқ ете қап, қатты оталды. «Жүрейін деп тұр». Артыма бұрылып бір қарағым келсе де, жігіттік намысым мен құныс арқамның ызасы жібермеді. Өзімшілдігім де жетіп артылады. Автобустың ашық есігінен қырындап кіре бергенде мен жүріп өткен жолды борп-борп басып, бұлдырап бір бейне келе жатты. Қимылы қыздың жүрісіне ұқсайды. Күздің ерте түсер қараңғылығы мен көзілдірік киген қос жанарымның алыстан көре алмас әлсіздігі әлгі бейнені ажырата алмады. Сол сәт шопыр жігіт қақайған қол темірмен есікті сарт еткізіп жапты да, машина қоқаң етіп орнынан қозғалып кетті.
– Туысқан, тоқташы!
– Уақытта туысқандық жоқ…
Көлікті тоқтата алмадым. Көз алдымда қара қағаздан ақ қағазға жылт-жылт етіп шығып келе жатқан сурет, шырт еткен фотоаппараттың толғатқан денесінен дүниеге бұлыңдап қол созып келе жатқан бір бейне, құлағыма маңғаз оқытушының: «Суреттің «Тосыннан түсірілгенде», «Қас-қағым сәт» деген өзіне сай тақырыптары болады» деген қыршаңқы даусы естілді. Автобус гүр етіп жүріп кеткенде жолда қалып қойған қыз жеңіл күрсінгендей болды. Мен ауыр бір күрсініп ап, бір автобусты бір өзім иемденіп, бел ортасына шалқалап отыра кеттім. Арқам удай ашиды. Бәрін сол құныс арқаммен көріп кетіп барамын.
– Ішесің бе? – деді түйедей шопыр жігіт жол бел ортадан асқанда жиырма адамдық автобустағы жалғыз жолаушы – өзіме әрең мойнын бұрып.
– Жоқ. Ертең экзамен.
– Жол қысқарады. Бір сәтте бітіреміз.
«Бір сәт – бір ғұмыр», «Тосыннан түсірілгенде», «Суретте де бір сыр бар» деген кілтипан дауыс құлағымда күңгірлеп кетті.
– Әкел! – дедім ілгері жылжып.
Құныс арқам көтеріліп, бүгінгі бүк түскен көңілімнің бүктеуін жазғым кеп кетті. Шопыр жігіт рульді сол қолына ауыстырып, қасында тұрған менің қолымдағы қырлы стаканға толтырып арақ құйған кезде тағы бір ауыр күрсіндім. Құныс арқам да жеңілдеп қалды. Құдай біледі, артта қалғанның бәрін осы бүктеулі арқам көріп тұр.
– Жігіт екенсің, – деді қырлы стаканды түбінде түк қалдырмай қолына ұстатқанда. Өзі бір тартты да:
– Енді бір құяйын, – деді. – Енді екеумізді жау алмайды. ГАИ, МАИ дегеннің талайын көргенбіз. Қайда апарып тастайын?
– Жатақханаға…
– Жаңа бір қыз автобусқа үлгере алмай қалды. Уақытты есептемеген өзі кінәлі. Қарамай кеттім, – дегенде, жүрегім жарылардай боп қуанып, артыма мойын бұрдым. Бар мен жоқтың арасын арқаммен емес, көзіммен көрдім. Қабағын түйіп ымырт жабылып келеді. Топ-томпақ техникада кінә жоқ, ішіндегі адамдар ғой арпалысқа түскен.
Автобустың шақырайған қос жанары жол біткенді жарық қып келе жатыр.
– Ер кезегі үшке дейін, – деді шопыр жігіт. – Өзің кімсің? Мен – Берікбол, – деп күректей оң алақанын ұсынды да, қуыстағы бөтелкеге қол созып, тығынын тісімен тыңқ еткізіп жұлып ап, сарқып қойды.
– Мен – Сұрапберген. «Сұрап бергенше, ұрып бер» – деп іліп әкеткен болдым. Оның әлгінде айтқан «Жаңа бір қыз үлгере алмай қалды» деген сөзі мені аспанға алып-ұшты. «Дария ғой, артымнан келген. Басқа кім дейсің».
Үшіншіні аларда күрсінбедім. «Денсаулық үшін!» деген жақсы тілегімді асығып-аптығып айтып, тартып жібердім.

Қуандық Түменбай, жазушы