«Қара археологияның» қасіреті

Қазіргі уақытта «Алтын адам» табылыпты» деген жаңалықты құлағымыз шалса, оған аса таң қалмайтын жағдайға жеттік. Оның үстіне, көне замандарда көміліп, талай ғасыр жер астында сақталып келген алтын-әшекей бұйымдардың бүгінде қолды болып, тоналып жатқаны туралы жайт та естіген құлаққа үйреншікті хабар болып барады. Неліктен? Бұл жаңа технология дамуының әсері ме, әлде тарихи құндылықтарымыздан қадір кеткені ме? Осындай сауалдар тарих ғылымдарының докторы, танымал археолог Зейнолла Самашевпен әңгімелесуге түрткі болды.

Jas qazaq: Зейнолла Самашұлы, соңғы уақытта көне обаларды тонаушылардың көбейіп кеткені туралы баспасөз беттерінде жазылып та, айтылып та жүр. Жалпы, тарихи қорғандар қазіргі таңда қаншалықты қорғалып жатыр?
З.Самашев: Қазақ даласында археологиялық ескерткіш көп. Оның ішінде қола дәуіріне жататын обалардан бастап, тұрақтар, қоныстар, бекіністер, жартас суреттері, тау-кен орындары, шахта, қалалар т.б. бар. Қазіргі таңда соларды түгендеп, сақтап қалу, қорғау – қоғамдағы өзекті мәселе. Өйткені, жер байлығын игеру, жол салу, әртүрлі құрылыс тұрғызумен қатар, неше түрлі басқа да жер қазушылар көбейді. Бұл жағдай жер астында және жер үстінде орналасқан тарихи-археологиялық ескерткіштерге кері әсерін тигізеді. Ондай орындарды қорғаудың заңды жүйесі болғанымен, кей жерде ескерткіштер қараусыз қалады. Содан соң, кейбірінің орналасқан жері жеке тұлғалардың қолына өтіп кеткен. Жол немесе басқа да құрылыс жүргізетін отандық яки шетелдік компаниялар өздерінің жұмысын тоқтатпас үшін заңды орындамай, көбінде тиесілі органдар, яғни ескерткіштерді қорғау инспекцияларымен жұмыс істемейді. Уақытын созғысы келмейді. Соның кесірінен қорғандар және басқа да тарихи ескерткіштер бүлінуде. Негізі, заң бойынша әрі логикаға сүйенсек, сондай жерге қандайда бір құрылыс жүргізу үшін алдымен археологтар рұқсат қағаз жазып беруі керек. Бірақ іс жүзінде бұлай бола бермейді. Жалпы, ескерткіштерді қорғау туралы заң алғаш рет 1992 жылы қабылданған. Одан бері оған талай өзгеріс енгізілді. Соңғы өзгеріс жақында, жазға қарай қабылдануы тиіс. Қазір ол әлі талқылану үстінде. Заң жобасын талқылауға әртүрлі мамандар атсалысты. Біз де қатыстық. Дегенмен ескерткіштерді қорғау жағынан әркез, заман талабына сай мәселелер туындап та, шешіліп те жатады.
Сонымен қатар қазіргі уақытта сақтар заманының қорғандарын тонаушылар да көбейіп кетті. Ол «қара археология» деп аталады. Бұл құбылыс 1990-жылдардағы аумалы-төкпелі кезеңде, жұмыссыздық белең алған уақытта Ресейде, Қытайда, Қырғызстанда және басқа алыс-жақын елдерде басталды. Сөйтіп, қорғандарды тонауды күнкөріске айналдырды. Олардың арасында көрші елдерден келген келімсектер де бар. Осыны әдетке айналдырғандар бұл әрекеттерін әлі күнге жалғастырып келеді. «Қара археологиямен» айналысатындардың қолында жердің астында құнды бұйымның бар-жоғын сканерлеп анықтайтын, металл іздегіш небір заманауи құрал-саймандары бар. Ондай құралдар біздің мамандарда да жоқ шығар.
Кең даланың бәрін күзетіп жүрген ешкім жоқ. Мысалы, Елеке сазы, Тарбағатай жақты алатын болсақ, қойшылар қысқа қарай малын айдап кеткен кезде трактор немесе басқа да ауыр техникаларды әкеліп тұрып, ескерткіштердегі әшекейлерді қазып әкетеді екен. Бірақ солардың біреуінің қолына кісен салынып, сотталғанын көргеніміз жоқ. Бұрын да, қазір де солай. Өйткені олардың прокуратура, ішкі істер органдары сияқты барлық күш құрылымдарында өз адамы бар. Соларға тиісті мөлшердегі еншілерін бөліп береді де, есесіне, ешкімнен қауіп болмайды деген ой келеді. Мәселенің түбі сонда.
Jas qazaq: Жалпы, қорғандарға археологиялық қазба жұмыстары қаншалықты қажет? Обаларды қазған дұрыс па?
З.Самашев: Егер бір жерде жер сілкінсе немесе бір кісі өз-өзіне қол жұмсап, көз жұмса, соған сол жердегі қабірді қазып жатқандарға кінә артатын мәселе бар. Бірақ ол – әлеуметтік мәселе. Оны ғылыми-зерттеулермен шатастыруға болмайды. Содан соң сонау Америкада топан су қаптаса, оған мына жақтағы қорғанды қазып жатқан біздің археологтар кінәлі емес. Ол – табиғаттың құбылысы.
Көне замандарда өмір сүрген адамдардың сүйегі табылса, кейбір атаққұмарлар олардың сүйегін қайта жерлеуге тырысып, оны мұсылманша қойып, мал сойып, құран бағыштап жатады. Бірақ біздің заманымызға дейінгі 2800 жыл бұрын қайдағы мұсылмандық? Сондықтан осының бәрін ажыратып алу керек. Көп адамдар өзін көрсету үшін осындай нәрселерді пайдаланады. Жалпы, мұсылмандық қазақ даласына VIII ғасырдан бастап келе бастады. Одан кейін жүздеген жылдар өтіп барып, мұсылмандық қазақ даласына бекіді. Ал мұсылман дәстүрінде моланы қазуға болмайды және қайтқан адамды қабірге ат әбзелдерімен, қару-жарағымен, әшекей бұйымдарымен қоймайды. Біз жазба дәуріне дейінгі ескерткіштерді зерттеп, тарихымыздың белгісіз ақтаңдақ жақтарын тек қана ата-бабаларымыздан қалған материалдық ескерткіштер негізінде ғана қалпына келтіре аламыз. Дегенмен, мәселенің екінші жағы да бар. Археологиялық қазба жұмыстары белгілі бір жүйемен, жоспарлы түрде және ғылыми қажеттіктерге сәйкес жүргізіліп, зерттелген ескерткіш толық қалпына келтіріліп, олар ашық аспан астындағы музейлерге айлануы керек. Сонымен бірге табылған адам сүйектері, барлық жәдігерлер өте мұқият тиесілі орындарда және қорларда сақталуы қажет. Осы мәселеде әлі де болса кемшілік бар.
Қазір біз Ботайдың осыдан 6 мың жыл бұрын, сақтардың 2,5 мың жыл бұрын өмір сүргенін, яғни көне тарихымызды жақсы білеміз. Біз қазір «ата-бабаларымыз атқа міну мәдениетін, шалбарды, ертоқымды, үзеңгіні ойлап тапқан» деп тарихымызбен мақтанамыз. Бірақ мұндай мәліметті қайдан алдық? Егер археологиялық ескерткіштерді, соның ішінде қорғандарды қазбасақ… Осы археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде ғана тас дәуірінен бергі көне тарихымыз туралы біле аламыз. Сондықтан обаларды, қорғандарды қазу біздің тарихымызды қалпына келтіру үшін қажет. Бірақ жоғарыда айтылғандай, қазудың да жөні бар, оны жақсылап ойда сақтау керек.
Қазақтың діни танымы, дәстүрі мен мәдениеті қайдан шыққанын гректердің, парсы, қытай деректеріне қарап, толық айта алмайтынымыз белгілі. Тарихты түгендеу үшін осындай қазба жұмыстарын белгілі бір жүйемен жүргізу қажет.
Jas qazaq: Сонда қазба жұмыстарын қалай жүргізген дұрыс?
З.Самашев: Ол да – үлкен мәселе. Егер күрегіш техникалармен қазсаңыз, ескерткіш бүлінеді. Сондықтан оны тек қолмен қазу қажет. Содан кейін қазылған орынды қалыпқа келтіріп, ол жерді музей жасап, сол маңдағы елді мекеннің туризмін дамыту жұмысын, жоғарыда айтылғандай, жүргізу керек. Жарайды, қаздық делік, бірақ «Алтын адам» іздеп, барлық жердегі қорғандарды қаза беру дұрыс емес. Егер сақтар тарихының кейбір мәселелері туралы біліміміз жеткіліксіз болса, осы тақырыпқа сәйкес қазуды жалғастыру қажет. Ал егер бәрі белгілі болса, қазудың қажеті жоқ. Содан соң бізден кейінгі буынның, яғни қазіргі жас ғалымдардың қазу әдісі де, техникасы да басқаша болады. Қазіргі қазба жұмысы барысында, тіпті көмулі жәдігерлерді жер астында қанша метрде екеніне дейін сканерлеп жатады. Бірақ ол әлі де нақты көрінбейді. Мүмкін оны біраз жылдан кейін нақты анықтауға болатын шығар. Ол – заңдылық. Мысалы, 2000 жылдардың басындағы қазба жұмысының тәсілін сонау 1940-50 жылдардағы археологиялық қазба жұмыстарының методикасымен салыстыруға келмейді. Олар басқаша қазған. Шынын айтқанда, бізге қарағанда олардың қазғаны нашарлау болған. Көп ақпарат жоғалып кеткен. Біз басқаша қаздық. Бірақ біз де төрт аяғымызды тең басып тұрдық деп айтуға болмайды. Ал алдағы 40-50 жылдан кейін мүлде басқаша тәсіл шығады. Шетінен қаза бермей, оларға да қалдыруымыз керек. Қажеттілікке байланысты қазған жөн. Жалпы, қазба жұмыстары кезінде тағы да басқа мәселелер туындайды. Реставраторлар аз, консервация деген атымен жоқ. Жоғары оқу орындарында ғылыми-зерттеу жүргізетін археолог мамандар жетіспейді. Болса да, мамандардың көбінің біліктілігі әлі де төмендеу сияқты. Қорғаннан шыққан дүниелер ежелгі қоғамдарда өмір сүрген адамдардың діни, жерлеу рәсімін, дүниетанымын қалпына келтіреді.
Jas qazaq: Сақ қорғандары, түрік қорғандары болсын, ата-бабаларымыз бен қазіргі жерлеу рәсімі, жерлеу мәдениетінде қандай ұқсастық немесе айырмашылық бар?
З.Самашев: Айырмашылық бар. Дегенмен қайтыс болғандарды ру-румен қоятын үрдіс қазақтарда әлі де сақталған ғой. Ал сақтарда бір-бірін жалғап қойған. Одан бұрынғы қола дәуіріндегілер ру басшысының шет-шетіне айналдыра қойған. Ата-баба рухына табыну деген бізде сонау тас дәуірінің аяғында, қола дәуірінде қалыптасқан. Қазіргілер ата-бабаларының қасына апарып қойғысы келеді. Мұндай үрдіс ертеден, осыдан мыңдаған жыл бұрын қалыптасқан. Бұл тарихи сабақтастықты көрсетеді.
Қазір біз таза мұсылманша жерлейміз. Сүйекпен бірге зат немесе басқа ештеңе қоймаймыз. Бұрын қайтқан адам одан әрі де өмір сүреді деп, қару-жарағымен, тамағымен бірге қойған. Мұсылманда да «о дүниеде өмір бар» деген ұғым бар. Бірақ сонда да олар киімсіз жерлейді. Содан кейін бізде басын құбылаға қаратып қояды. Орыстар сияқты ағаш табытқа салмайды. Ал қабаттап жерлеу қола дәуірінен бар. Адамның ой-өрісіне, діни нанымына байланысты. Бірақ онда да топырақты қалай болса, солай үймеген. Барлығын рет-ретімен орналастырған. Бұрындары аяқ-қолын байлап, тігінен қоятындары да болған. Бұл әр қоғамның, әр халықтың өзінің тарихи дәстүріне байланысты.
Jas qazaq: Жалпы, қорғандар мәдениеті адамзат тарихында қашан пайда болған?
З.Самашев: Қорғандар мәдениеті адамзат тарихында Еуразия кеңістігі бойынша тас дәуірінің аяғында, кеңінен энеолит заманында пайда болған. Сақтардың заманында үлкен патшалық қорғандар болды. Одан кейін біздің заманымызға дейінгі ІІІ ғасырдың басында, әсіресе көне түркі заманында патшалық қорғандар жойылып, жерлеудің екі түрі пайда бола бастады. Жерлегені де, өртегені де бар. Өртеу қола дәуірінде де болған. Сақтарда ғана өртеу болмаған. Сақтардан кейін көне түріктерде өртеу қайтадан шыға бастаған. VIII-XI ғасырларда да өртеу рәсімі болды. Мысалы, Орхондағы Тоныкөк, Күлтегін, Білге қағандардың орындары – жерлеу нысаналары емес, мемориалды кешендер. Оларды жерлемеген. Адам мәйітін басқа жерде өртеп, күлін көмген, кейде жанына заттарын да қойған.
Jas qazaq: «Алтын адамның» қадірі кетіп бара жатыр» деген сөз қаншалықты шындыққа жанасады?
З.Самашев: «Алтын адам» деген сөзді қолданысқа енгізгендер – журналистер. Шын мәнінде, «Алтын адам» деген болмайды. «Алтын адам» деген ұғымның өзі әртүрлі мағынаны білдіреді. Мысалы, сізді біреу «жақсы адам» десе, соның синонимі ретінде «алтын адам» деп те айтуға болады. Ал «Алтын адам» деген тұтастай алтыннан құйылған мүсін сияқты болуы керек емес пе? Негізі атауы «киімі алтынмен әшекейленген адам» делінуі керек еді. Бірақ олай атаса, сөз шұбалаңқы болып кететіндіктен, қысқаша «Алтын адам» деп аталып кеткен. Содан соң ғылымда да жаңалық ашқысы келетін небір атаққұмар адамдар бар. Олар да «Алтын адам» тауып, жаңалық ашқандай көрінгісі келгендіктен, журналистер сол ақпаратты дақпырттап ала жөнеледі. Шын мәнісінде, 1969 жылы Есік қаласында қазылған сақ дәуріндегі адамның әшекейлері ғана тоналмаған. Ал қалған Талды, Шілікті, Бәйге төбе деген сияқты ескерткіштердегі «Алтын адамдардың» заттары мол сақталғанымен, мәйіті қатты тоналған. Олардың бәрін қалпына келтіріп, ғылыми жаңғырту жасалған. Бірақ та тоналмаған ескерткіштің өзін де бәрібір 100 пайыз қалпына келтіру мүмкін емес. Тіпті Есік қорғанында табылған құндылықты қалпына келтіруде әлі күнге дейін мәселелер бар. Ал киімінің жартысы жоқ «Алтын адамдардан» сол заманға сәйкес ғылыми түрде жасалған образ ғана шығады. Содан кейбіреулердің «Алтын адамды» қолдан жасап, оның көшірмелерін музейге, басқа да жекелеген байларға сатып, соны табыс көзіне айналдырып алған. Оның құндылығының кетіп бара жатқаны осында.
Есік қорғанынан кейін тоналмай табылған, ол – Елеке сазындағы «Алтын адам». Бірақ оларды салыстыруға болмайды. Өйткені соңғысының әшекейлері аз. Содан кейін, Есік қорғанында табылған адам Елеке сазындағы бекзададан IV ғасыр кейін өмір сүрген. Мысалы, Есік пен Берел қорғанынан табылған адамдар біздің заманымызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген болса, Елеке сазы, Майемір, Бәйге төбе, Шіліктіден табылған «Алтын адамдар» ерте сақтар заманында, яғни біздің заманымызға дейінгі VII-VIII ғасырларда өмір сүрген. Демек арасы IV ғасыр. Ол дегеніміз – өте әжептәуір айырмашылық. Олардың замандары да мүлде басқа. Мәселен, Есік қорғанынан табылған адамның бас сүйегі сақталмаған. Ал Елеке сазында табылғанның бас сүйегі жақсы сақталған. Қазір Мәскеудегі М.Герасимов атындағы зертханада оның бет-әлпеті жасалып жатыр. Бір жақ белінде қанжар салуға арналған қынабы, екінші жағында жебе салуға арналған оқ салғыш бар екен. Аяғында түгел алтынмен әшекейленген кебіс. Шалбарында бірер мың моншақ бар. Жалпы, одан ұсақ-түйек миллиметр болатын моншақтарды есептесек, 14 мыңға жуықтайды. Ол бұған дейінгі табылғандардың бәрінен сан жағынан артық. Ал кәстөм жағынан Есіктегідей емес, алтын көлемі аз. Оның себебі бар екен. Киімінің бір бөлігін жыртып, тастың астына тығып қойған. Қазақта ежелден «тәбәрік» деген ғұрып бар. Ол сол замандарда адам қайтқанда киімін жыртып, құрақ қылып, бір бөлігін бірге көмген. Кейіннен киімін жыртпай, басқа бүтін киім беру, құрақ, орамал тарату дәстүрі түрленіп-түрленіп келген осы заманға.
Jas qazaq: Ата-бабаларымыз ұлан-ғайыр даланы қорғап, сол жерлерде мекендеген деп кеуде кереміз. Сонда бабаларымыздың атының тұяғы қай жерге дейін, қай елдерге дейін жеткен? Археологиялық қазбаларға, деректерге сүйене отырып, айтып бере аласыз ба?
З.Самашев: «Жаулаған» деген сөзді лексиконымыздан алып тастау керек. Барлық мәселенің түбіне үңілу қажет. Тәуелсіздік алған кезде бізге бір рух керек болды. Мысалы, «Біз жай халық емеспіз, біздің ата-бабадарымыз мықты болған, жауынгер халық болған. Біз әлемдік өркениет пен тарихқа өз үлесін қосқан халықтың мұрагеріміз» деген сияқты идея. Президенттің «Ұлы даланың жеті қыры» деген мақаласының да идеясы солай.
Қазір жаһандану үрдісі жүріп жатыр. Жаһандану кезінде белгілі бір халықтар, тіл де, мәдениет те бәрі жойылады. Мысалы, 500 жылдан кейін жер жүзі ағылшын немесе басқа бір тілде көбірек сөйлейтін болады делік. Осындай дүниеге қарсы тұрудың қандай амалы бар? Бізде жер ұлан-ғайыр, бірақ халық аз. Дегенмен біздің көне тарихымыз, мәдениетіміз жоғары. Сондықтан да біз сендермен тереземіз тең деген идея, ұран керек, солай ма? Бұл бір жағынан идеологиялық және саяси мағынасы бар.
Jas qazaq: Қазақтың тарихы нақты қай кезден басталады? «Сақ дәуірінен немесе көне түркі заманынан басталады» деген пікір айтылып жүр. Соның қайсысы шындыққа жақын?
З.Самашев: Ол осынау ғасырдан басталады деп нақты айтылмайды. Оған тарихи сабақтастық тұрғысынан қарау керек. Мысалы, XIX-XX ғасырларға дейін сақталған малшылық, табиғи ортаға бейімделу жүйесі, сол сияқты мифология, астрономия да сонау қола дәуірінде қалыптасқан. Осы қола дәуірінен басталған тарихи, мәдени процестерді тарихи сабақтастық тұрғысынан зерттеу керек. Сондықтан сол ерте қола дәуіріне кіріп кетуі мүмкін. Мысалы, Ботай қола дәуірінен де бұрын энеолитке жатады. Сондықтан біздің тарихымызды қола дәуірінен басталады деп айтуға болады. Бірақ сақтарды жасанды түрде таза қазақ қылып шығаруға тырысудың қажеті жоқ. Олар – біздің арғы аталарымыз. Олардың тікелей аталары қола дәуірінде өмір сүрген. Біздің бергі аталарымыз – тәңір мен көк аспанға табынған көк түріктер.
Jas qazaq: Демек, қазақтың тарихы қола дәуірінен басталады деп айтуға болады ғой?
З.Самашев: Нақты олай деп кесіп айтуға болмайды. Бірақ ата-бабаларымыздың тарихын ертеден бастаймыз. Тарихи сабақтастық тұрғысынан қарағанда, бізге жақын үдеріс сонау қола дәуірінде де болған. Елбасының мақаласында да палеометалл заманындағы металлургия, атты қолға үйрету, кейін оны мініс құралы ретінде пайдалану туралы айтылады. Ал олар – қола дәуірінен бері келе жатқан үрдіс. Бірақ «Қола дәуірінен бастап қазақ болдық» деп айтуға келмейді. Тек «біздің ата-бабаларымыздың ата-бабалары сол заманда өмір сүріп, осындай құндылықтарды жасаған. Ал біз – солардың мұрагеріміз» деп айтқанымыз дұрыс болар.
Jas qazaq: Кейде өз тарихымызға лайық болу жөнінде айтылып жатады. Лайық болу үшін не істеу керек?
З.Самашев: Кез келген қоғамда әртүрлі әлеуметтік топ болады. Мысалы, бізде қазақша білмесе де, орысша мен ағылшыншаға ағып тұрған адамдар бар. Олар бүгін Астанада тұрса, ертең Шанхайға, Нью-Йорк, Вашингтон, болмаса Женева, Лондонға барып тұра береді. Бұлар, әрине, біздің дәстүрлі қазақ қоғамымызға жақпайтын, белгілі бір деңгейде қауіп те келтіретін ат төбеліндей әлеуметтік топқа жататын сияқты. Өйткені оларға ұлт та, мемлекет те керегі жоқ. Бастысы – өздерінің жақсы өмір сүруі маңызды. «Өз тарихымызға лайық емеспіз» дегенді осындай топтағы адамдардың аузынан шығып қалуы мүмкін. Ондай топтар бұрын да болған. Өкінішке қарай, алдағы уақытта да бола береді. Бірақ негізгі бағытымыз, ниетіміз, мақсатымыз дұрыс болса, мұндайлар ешқайда кетпес, қатты нұқсан келтірмес деп ойлаймын.
Jas qazaq: Соңғы сұрақ. Бозоқ қаласы туралы айтыңызшы. Астана маңындағы көне қала орны болашақта қандай нысанға айналады?
З.Самашев: Үкімет қаулысымен ол мемлекеттік тарихи-мәдени, қорық-музей болды. Барып көрдік. Ондағы қалдықтарға қарап, XIV ғасырдағы Алтын Орда дәуірінде екеніне көз жеткіздік. Одан әрі де болуы мүмкін. Қыпшақ заманы ма, басқа ма, ол әлі белгісіз. Оны әлі де зерттеп, анықтау керек. Бозоқ – бір жағынан Астананың көне қала екенін көрсету үшін қажет саяси жоба. Бәлкім, ол да дұрыс шығар? Бастысы, біз үшін ескерткіштің сақталуы мен зерттелгені, кілең қонақтарымыз бен мамандардың оны тамашалауы маңызды.
Jas qazaq: Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан Нұрдәулет КӘКІШ, Астана