Дәурен Қуат: Өзінше оқыдым деп жүргендер мақала мен көркем шығарманы ажырата алмаса, оған мен кінәлі емеспін

Биыл 10 қаңтарда «Қазақ әдебиеті» газетінің шыға бастағанына 90 жыл болды. Осыған орай қазіргі заманда қағаз түріндегі газет шығару қалай болып жатыр, кейбір басылымдар сияқты ол да бір күні интернет-порталға айналып кетпей ме, редакцияның болашаққа жоспары қандай деген және басқа да мәселелер төңірегінде «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы Дәурен Қуатпен әңгімелескен едік.

Jas Qazaq: «Қазақ әдебиеті» газетінің 90 жылдығы құтты болсын! Сұхбат алуға келерде ойыма алғаш келген сұрақ мынау болды: ақпараттық технология қарыштап дамып, қағаз газеттер жаппай интернет-порталға айналып жатқан мына заманда «Қазақ әдебиетін» қалай шығарып отырсыздар?

Дәурен Қуат: Біз газет-журналды жаңа қолға алып, енді ғана шығарып жатқан ел емеспіз ғой. Газет-журнал шығарудың мол тәжірибесі қалыптасқан елміз. Мысалы, бір «Қазақ әдебиетінің» өзі торқалы, толайым тоқсан жасқа келіп отыр. Бұл – үлкен тәжірибе. Ал қазір қанша жерден ақпараттық технология қарыштап дамып, газеттер интернет-порталға айналып жатыр десек те, бұл – бізде ғана емес, әлемде болып жатқан үдеріс. Осындай үдеріске қарамастан барлық елдерде газет-журналдар әлі жарық көріп жатыр. Мысалы, ақпараттық технологияның алдына түскен ең озық елдің бірі – Жапонияда таңертең, түсте, кешке үш уақыт шығып тұратын газеттер сол дәстүрін бұзған жоқ. Көрдіңіз бе? Олар да кәдімгідей ылдым-жылдым, олар да қолдарындағы гаджеттерден көзді ашып-жұмғанша ақпаратты алады. Сөйте тұра бұл елде газет-журнал шығып жатыр.

Сол сияқты Еуропаның да газет шығарудан мол тәжірибесі бар. АҚШ сияқты елдерде күнделікті, күнара шығатын газеттер өзінің шығу ырғағын бұзған жоқ. Біз де осы дәстүрден танбаймыз, соны ары қарай жалғастыра береміз деп ойлаймын.
«Енді анау бола қалған екен, мынау бола қалған екен, интернет-порталдар қазір дамып кеткен екен» деп, біз 90 жылдық тарихы бар газетті жауып тастап отыра алмаймыз. Неге десеңіз, бұл – ұлттық брендке айналған дүние, бұл – халықтың тарихы, бұл – кәдімгі дәстүр қалыптастырған газет. Өзбектерде «Ескіні талқандамай, жаңаны жасау керек» деген жақсы сөз бар. Демек, «Қазақ әдебиетінің» әу бастағы бағытын жалғастыра отырып, соны жаңашылдыққа қарай икемдеуіміз керек.

Jas Qazaq: Десе де, болашақта бұл басылым да интернет-порталға айналып кетпей ме? Әлі де қағазға басылып жатқан басқа газет-журналдардың болашағы туралы ойыңыз қандай?

Дәурен Қуат: Болашақта бұл басылым интернет-порталға айналып кетпейді. Тек «Қазақ әдебиеті» газетінің қасынан өзінің интернет-порталы ашылады деп ойлаймын. Яғни газеттің өзі қағаз түрінде шыға береді, ал оның электронды қосымшасы осы «Қазақ әдебиетінің» контентін ғаламторда жалғастырады. Яғни екеуі бір-бірін толықтырады. Мұндай мүмкіндіктен қашпау керек. Бұл игілікті пайдалана беруіміз керек.
Ал басқа газет-журналдар туралы мен ештеңе айта алмаймын. Кейбіреулері ыңғайлы көретін шығар «көп шығыны жоқ, шұғыл жұмыс істегенге интернет-портал дұрыс» деп. Сондай шешім қабылдап жатқан редакциялар бар. Мысалы, кезінде «Айқын» сияқты күнде шыққан газеттер болды ғой. Енді қаржылық қиындықтар болған шығар, бәлкім, құрылтайшылар мен редакция басшысы сондай шешім қабылдаған шығар, жалпы, солай ыңғайлы көрінген болар. Ал енді ғасырға жуық, ғасырдан астам тарихы бар «Жас алаш», «Қазақ әдебиеті», «Егемен Қазақстан» сияқты газеттер, «Жұлдыз» журналы секілді үлкен басылымдар қағаз түрінде де шығады, электронды нұсқалары да болады.

Jas Qazaq: «Әдебиет басылымында тек әдебиет пен мәдениетке қатысты мәселелер ғана көтерілуі керек» деген пікірге қалай қарайсыз?

Дәурен Қуат: «Қазақ әдебиеті» алдымен әдеби газет болуы керек. Мәдениет пен өнердің жаршысы болуға тиіс. Осы мәдениет, өнер, әдебиет саласындағы белгілі тұлғалардың шығармашылығын насихаттау, соны елге жеткізу жолында аянбай еңбек ету керек. Бұл газеттің әуел бастағы басты мұраты, алға қойған мақсаты болған. Сол мақсатта жұмыс істеуге тиіспіз.
Біз неге әдебиетті алдыға қоямыз? Себебі біздің әдебиет туралы білетініміз шамалы ғана. Ал әлем әдебиетін, сонау ғасырлардан бері келе жатқан әдебиетті білу үшін біздің газеттің тек әдебиеттен басқа тақырыбы болмауы керек деп ойлаймын. Әрине, оның жанында мәдениет пен өнер бірге жүреді ғой.
Біз қазір дүниеге ашылған халықпыз. Құшағымызды ашып отырмыз деп айтуға болады. Немесе әлем бізге құшағын ашып отыр деуге болады. Осы құшаққа енген сайын немесе көкжиегіміз кеңейген сайын біздің әлем әдебиеті жайында аз білетініміз немесе оны біле түсуге тиіс екендігіміз қазіргі күн тәртібінде тұр. Сондықтан осы әдебиет пен мәдениетті, өнерді игеріп алсақ және соны әдемілеп мазмұнды, оқылымды етіп оқырманға жеткізіп отырсақ, осының өзі үлкен олжа. Әрине, мұның сыртында ұлттық мүдделер, халықтың талап-тілегі, жалынды, айбарлы тақырыптар бар ғой. Біз оларды да айналып өтпейміз.

Jas Qazaq: Былайша айтқанда, «Қазақ әдебиеті» салмақты болуы керек пе әлде оқырман жинау үшін кейде бүйректен сирақ шығарып отырған да жөн бе?

Дәурен Қуат: Кезінде «Қазақ әдебиетінде» бүйректен сирақ шығарып, қаламгерлерді бір-бірімен айтыстырып, даулы тақырыптарды ортаға тастап, елдің, оқырманның назарын аударған кездер де болған. Сондай ұжымдар жұмыс істеді. Ол өтті-кетті. Енді сол бір-бірімізді қайталай бермей, меніңше болған кезде, әдебиеттің салмақты, парасатты әңгімесін жеткізсек, халықтың, оқырманның рухани деңгейін кемелдендірсек, өсірсек, менің қазіргі кезде алдыға қойып отырған мақсатым осы, күндіз-түні ойлайтыным сол.
Жеңіл-желпі сенсация қуып немесе жұртты жаңағыдай жалт қаратамын деп, болмайтын тақырыптарға бару «Қазақ әдебиеті» сияқты салмақты, мазмұнды газетке жараса бермейді. Бұл менің кертартпалығым емес. Әрине, газет өткір болу керек, сонымен бірге білімді газет болуы керек. Интеллектуалды оқырманды өзіне тартып, соны дайындай білуі қажет. «Қазақ әдебиеті» тек сондай зиялы ортаны, интеллектуалды оқырманды қалыптастыратын басылым болуға тиіс.

Jas Qazaq: «Бүйректен сирақ шығару» демекші, өткен жылғы соңғы нөмірлердің бірінде жарияланған Сайлау Төлеуовтің «Шайтанның торы» әңгімесі қоғамның пікірін екіге жарды. Оның алдында экс-министрге қатысты атышулы оқиға болғанын білеміз. Біреулер тіпті соны ақтау үшін жарияланған ба деп отыр. Ал әңгіме бұрынырақта шықса осыншалықты талқылау болар ма еді деп біз де ойлап қоямыз…

Дәурен Қуат: Осы жұрт қызық, бүйректен сирақ шығарып отыратыны рас. Бір кебісті бір кебіске кигізбесе отыра алмайтындар бар. Мен Бишімбаев деген азаматты жақсы танымаймын, оның не істеп не қойып жүргеніне де көңіл аударған емеспін, шын айтайын. Бұл оның өзінің жеке басының тағдыры, трагедиясы. Экс-министрдің жасап отырған іс-әрекеті, әрине, ақтауға келмейді. Ал осы бір әңгімемен соны ақтап алуға тырысыпты деген сөз ешқандай қисынға келмейтін, жөнге келмейтін сөз ғой. Яғни оған аталған шығарманың еш қатысы жоқ.
Сайлау Төлеуов – өзімен өзі қоңыр ғана тіршілік кешіп жүрген жақсы қаламгер. Шығармасы жарияланды. Бұл – көркем шығарма. Публицистика, мақала емес. Осы күні өзінше «мен оқыдым, тоқыдым, ананы-мынаны білемін» деген адамдардың өзі мақала мен көркем шығарманың ара жігін айыра алмаса, оған мен кінәлі емеспін. Ал енді әңгіменің Бишімбаев оқиғасына тұспа-тұс келуі – кездейсоқтық.
Бұл ешқандай да есеппен, жұрттың назарын аударайық, дәл соған орай осындай әңгіме жазып жіберейік деген нәрсе емес. «Шайтанның торы», шын айтқан кезде, алдымен «Заң» газетінде жарияланған. Бұл газет детектив жанрындағы шығармаларға бәйге жариялап отырады. Сол басылымда бәйге алған шығармалардың бірі.
Автор ұсынды. Көңілімнен шықты. Жарияладық.

Jas Qazaq: Жұрттың бұл әңгімеге қатысты «әйелін өлтірген еркекті ақтау» деп жатқаны өз алдына, әдебиеттен хабары барлар «көркемдік деңгейі төмен» дегенді де айтып отыр. Газетке басқаныңызға қарағанда, сіз олай ойламайтын шығарсыз?

Дәурен Қуат: Мен бұл әңгімеге байланысты фейсбукте бір аңдатпа жазғанмын. Онда мына мәселені айттым: Еркіндікті шектен тыс пайдаланатын әйелдер қауымы бар. Оны сіз де, біз де жақсы білеміз. Солардың шектен тыс әрекеті, шектен тыс қылығы адамзат қоғамын жақсылыққа апармайды. Талай пайғамбарлардың тұсында, бізді былай қойғанда, анау пайғамбарлар заманында әйелге әйел асылып, еркекке еркек білгенін жасап былықтырған кездер болған. Біз қазір сондай бір келеңсіз әрекеттерді көріп отырмыз. Ал оны жасап жүрген кімдер? Оны жасап жүрген осы біздің замандастарымыз. Біз оларға тәк деуімізге болатын шығар. Тым болмаса, әдебиет арқылы, көркем шығарма арқылы ой тастауға хақымыз бар ғой. Осы мағынада аңдатпа жазып едім, сол әңгімені мен жазғандай елдің бәрі шулап кетті. Авторға неғып айтпайды, онымен неғып сөйлеспейді?
Авторы бар, аман-есен. Қажет десе, телефонын берейін. Ол кісі Семей қаласында тұрады. Сөйлессін, автормен пікірлессін. Оны ортаға шақырсын. Ол кісі өзінің позициясын қорғасын, айтсын. Болады ғой ондай нәрсе.
Жалпы, бұл жерде әйелді көзге шөп салғаны үшін өлтіру керек деген әңгіме жоқ. Абайсыздық, не істеп, не қойғанын білмей сергелдеңге түскен еркектің басындағы хәл. Әңгімені дұрыс оқымаған да, ойбайға аттан қосып улап-шулап жүр ғой енді. Егер шығармада адам өлмесе, бір-біріне қастандық жасалмаса, достық пен қастық, махаббатқа, ғашықтарға қастандық туралы айтылмаса, сондай драма болмаса, ол несіне көркем шығарма болады?
Анау «Мың бір түнді» алайық. Көзіне шөп салған әйелінің жеңіл жүрісін көріп қалған патша ашуланып, қойнына алған әйелдерінің тек басын шауып отырады. Содан өнер арқылы, сөз арқылы құтылатын кім? Шахризада.
Бұл жерде «Мың бір түн» нені айтып отыр? Сөздің құдіретін айтып отыр. Сөздің бәрінен биіктігін айтып отыр. Бұл қатыгез ханның өзінің жүрегін жылытқан сөз өнері бәрінен жоғары тұрғанын дәлелдеген дүние емес пе? Соны неге ұмытамыз?
Білмейді. Білмегеннен кейін жұрт айқайлай береді. Ал мен өз басым кәсіби, білгір әдебиетшілердің аталған әңгіменің ортаңқол екенін, нашар екенін, «жақсы жазылмапты» деген сөздерін ести қойған жоқпын. Бірақ әлгі кеудесін қағып, не болса соған кірісіп кетіп, өзін білімдар қылып көрсеткісі келетін жастардың сөздері болған шығар. Оған біз қарамаймыз. Біз алға тарта береміз. Мен ғана емес, менің авторым да осындай ойда деп ойлаймын.

Jas Qazaq: Газетті мынадай заманда ары қарай тоқтатпай (тоқтаудан Құдай сақтасын) шығара беруге қатысты жоспарларыңыз бар ма? Жалпы, әдебиетті әлі де керек қылу үшін, соған сай газетті де керек қылу үшін не істеу керек?

Дәурен Қуат: Бұл жоспарды біз ғана емес, қазақ әдебиетінің болашағы құрып отыр деп ойлаймын. Себебі бұл – болашағы бар газет. Ол уақыт, замана легіне ілесіп, ілгерілей береді. «Лұқпан хакім ұрпағымен мың жасапты» дейді ғой. Сол сияқты, оқырман барда, қазақ барда қазақ әдебиеті бола береді деп ойлаймын.
Жоғарыда айттым, «Қазақ әдебиеті» газетінің жанынан жеке өзінің веб-порталы ашылады. Қазір qazaqadebieti.kz деген сайтымыз бар. Бірақ оны жаңа контенттермен байытамыз, толықтыра түсеміз. Telegram-арналары болады. Facebook-те парақшасы бар. Оны да қызықты етіп жүргізуге мүдделіміз. Сол сияқты youtube-тен де жеке арна ашсақ па деген ой-ниеттеміз. Сөйтіп, қайткенде де біз оқырманға жетуіміз керек, оны өзімізге тартуымыз керек. Тоқсанға келдік деп тоқмейілсіп отыра алмаймыз. Уақытқа, заманға, бүгінгі ақпараттық технологияның прогресіне ілесе отырып, «Қазақ әдебиетін» ұрпақтан ұрпаққа, заманнан заманға жалғастыруға аса қатты мүдделіміз.

Jas Qazaq: Әңгімеңізге рахмет! Ниеттеріңізге жетіңіздер!

Әңгімелескен Оразәлі Баймұрат

Фото: abai.kz