Бүгін қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының дүниеге келген күні

Дулат Исабеков: «Абай жолының» қазір жазылмағаны дұрыс болды 

Жас қазақ: Жақында «Regnum» ақпараттық агенттігінің сайтында жарияланған сұхбатыңызды оқыдым. Әдебиетке байланысты өте пессимистік көзқарастағы ой айтыпсыз. Жағдай, шынымен де, соншалықты мүшкіл ме?

Дулат Исабеков: Жалпы, ойлы адамның бәрі пессимист болуға тиіс. Мен бұны өзімді ойлы адаммын деп ерекшелеу үшін айтып отырған жоқпын. Негізі, ойланып жүретін адам оптимист бола алмайды. Абайдың өзі «Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда» деп айтқан. Адам баласы идеал қоғам орнатып көрген емес. Орната алмайды да ғой деймін. Өйткені адамның табиғаты кереғар. Қарап тұрсаң, коммунистік партияның бағдарламасынан асқан нақты бағдарлама жоқ. Ол – идеалдық бағдарлама. Адам бұны жүзеге асыра алмады. Өйткені оның табиғаты басқаша. Адам өзі тікелей сол бағдарламадан орнын таба алмайтын болса, сол қоғамнан өзіне бір пәлендей пайда тимесе, жеке басының мүддесіне сай келмей тұрса, ортақ мүддеге біріге қоймайды екен. Кеңес өкіметі үстемдік құрған 73 жылда сол бағдарлама бізге осыны дәлелдеп берді. Лениннің өзі былай деген екен: «Алдымен осы бағдарламаны жүзеге асырып алайық. Сосын бірте-бірте жеке адамның мүддесін қорғайтын, соған пайда тигізетін қоғам орнатамыз». Бірақ оған жете алмай кетті. Ол «Социализм – алдағы коммунизм» деген ғой. Сол социализмді орнатты да, коммунизм орната алмады.

Мен барлық жағынан оптимист болайыншы деп, соған әр саладан ілік іздеймін. Экономикадан да, экологиядан да. Экономика дамиды ғой. Ол бірде жоғары, бірде төмен, бірде орташа болады. Ал егер осының бәрінде қазақ мүддесі ылғи бірінші орында тұратын болса, менің ішкі жан-дүнием бұған да қанағаттанар еді. Мейлі ол кедейшілікте өмір сүрсін… Енді мына заманда аш-жалаңаш бола қоймайтын шығар. Бірақ рухани жағынан ашаршылықтың алдын көре бастаймын да, содан кейін барып, пессимистік сарынға түсіп кеткенімді өзім де байқай алмай қаламын.
Социализм кезінде халық пен әдебиет біртұтас еді. Мен социализмді аңсап отырған жоқпын. Онда коммунистік идеология болды. Жырлаңдар деді. Жырлап кеп берді. Бірақ барлық жазушы оны алақайлап жырлай қойған жоқ. Бұны өздерің де білесіңдер. Шын суреткер сол кезде де өзінің орнын таба білді. Айтатын жерін, ұрымтал тұсын айта білді. Тұспалдап болса да, жағымсыз кейіпкердің аузымен, қылығымен болса да, өмірдің шындығын жеткізді. Сол кездегі оқырманның бәрі де өмір шындығын газет-журнал, радио-телевидениеден емес, әдебиеттен тапты. Әдебиеттің сол уақытта кең таралғаны осыдан деп ойлаймын. Айтматовтың, әсіресе, «Ақ кемесі» шыққанда, қандай болдық?! Кеңес адамдарының бәрі моральдық жағынан, барлық жағынан идеал адамдар, олар бір-біріне жауыздық жасамайды деп жүр едік. Сөйтсек, мына «Ақ кеме» шындықты айтып берді. Сол үшін қуандық. Қазір «Ақ кеменің» өзі сәл ескіріңкіреп қалды. Өйткені қазір шындықтың бәрін өзің айта беретін болдың. Журналистика әдебиетті басып озып кетті.
Жас қазақ: Енді көркем әдебиет мүлдем оқылмайтын болды деп ойлайсыз ба?
Дулат Исабеков: Қазіргі адамдар кітап оқығаннан гөрі интернетті ашқанды, теледидар көргенді, реті келсе радио тыңдағанды жөн көреді. Жалпы, оқырман көрерменге айналып кетті де, әдебиет үшінші, төртінші қатарға ысырылды. Өйткені романды оқып, содан шындықты тауып, «япырмай мынау былай депті-ау» деп ойланып отыратын оқырманның уақыты да жоқ. Сондықтан жұрт роман оқып ойланбай-ақ, теледидар көріп ойлана салуға құмар. Қазір әдебиетті оқытатын тәсілден гөрі оқытпайтын тәсіліміз көбейіп кетті. Бүгінгілердің ойы: кинотеатр, түнгі клуб, бильярд, сауна, ақша табу, күн көру… Біреулер күн көрудің ғана қамымен жүрсе, екінші біреулер мол ақша табудың қамымен жүр. Үшінші біреулер ақшаны одан да көп табудың жолына түскен. Біздің кешегі социалистік қоғамнан шыққан, жым-жырт, бұйығы жатқан, айлығынан басқаны білмейтін адамдардың алдынан ақшаны күреп табуға болатын зор мүмкіндік шыға келді. Содан кейін барып, алдау-арбау басталды. Екі компаньон бірігіп жұмыс істегенде, екеуіне де табыс бірдей бөлінуі мүмкін емес. Біреуі көбірек, біреуі азырақ табады. Содан кейін барып қырғи-қабақтық, кісі өлімі, бір-біріне қастандық болады. Осындай адамдар енді әдебиет оқи ала ма?
Кеңес Одағы кезінде қосымша ақша табу деген жоқ еді. Енді қосымша табыс, бәсеке, анадан озу, мынадан озу деген шықты. Осындай бәсеке басталды да, жұрттың әдебиетпен айналысуға, автор ойына терең бойлауға уақыты қалмады. Бір романды 3-4 күнде, ары кетсе, бір жетіде оқып шығуға болады. Бірақ ондай роман оқып отыратын адам қазір жоқтың қасы. Бар. Бірақ тым аз. Бұрын халық пен әдебиет біртұтас болса, қазір ара-жігі ажырап кетті. Осыны да ойлайсың. Ойлайсың да кім үшін, не үшін жазасың дейсің…
Жас қазақ: Стимул жоқ демекшісіз ғой…
Дулат Исабеков: Иә, стимул жоқ. Бірақ мен бұл жерде қаламақыны айтып отырған жоқпын. Моральдық жағынан қолдау жоқ. Бұрын бір романды немесе бір әңгімеңді бітірсең, бір жетіден кейін саған басқа жақтан хат келетін. Мысалы, Қарақалпақстаннан келеді немесе орыс тілінде Мәскеуден шықса, Якутиядан келеді. Менің үйімде сондай хаттар толып жатыр. Қазір ойлап отырмын: «Не деген алтын заман болған! Не деген алтын ғасыр болған!» Мәскеу баспаларының хатын оқимын. «Сіз «Советский писательде» көп шықтыңыз ғой, енді шығармаңызды бізге берсеңізші» деп ұсыныс жасайды. Сондай хаттарға қараймын да, «шынында да осындай заман болды ма өзі?» деп ойлаймын. Ал қазір қалай? Егемендік алғаннан кейін «енді біздің әдебиет шет елге тікелей шығатын болды» деп ойлағанмын. Жоқ. Тәуелсіздік алғалы бері бізбен ешкімнің шаруасы жоқ. Жердің астындағы байлықпен шаруасы бар. Үстіндегі байлықпен ешкімнің шаруасы жоқ. Менің шығармам 1994 жылы соңғы рет чех тілінде шығыпты. Онда да Кеңес заманында Мәскеуде өткен дүниежүзілік кітап жәрмеңкесі кезінде жасалған жағдайдың арқасы. Содан бері жым-жыртпыз.
Жас қазақ: Қазір ештеңе жазбай жүрсіз бе?
Дулат Исабеков: Бізге жазбай отыру мүмкін емес. Жазу – біздің ауру. Қолға қалам ұстап үйреніп қалғанбыз. Қолына кетпен ұстап үйренген дихан жері жоқ болса да, кетпенін жоғалтпайды, өмір-бақи мал баққан адам қойы қалмаса да, таяғын жоғалтпайды, қорасын бұзғысы келмейді. Осы сияқты біз де қаламымызды тастағамыз келмейді. Бәрі бір қағазбен, қаламмен егіз жаралғандай сезінеміз. Жазбай жатқан жоқпыз. Соғы кезде мен пьесаға көбірек кетіп қалдым. Оның себебі – романымды биыл жазып бітіп, оны оқушыға жеткізіп, ақша тауып, ол кітапты шығарып, оны оқырман оқып ойланамын дегенше, пьеса әлдеқайда тиімді. Және көрермендермен бірден байланыс болады. Бірнеше пьеса жазылды.
Жас қазақ: Сіздің пьесаларыңыз шет елде де қойылып жатыр ғой…
Дулат Исабеков: Құдайға шүкір, қойылып жатыр. Шет елде қойылып жатқан әзірге менің ғана пьесаларым сияқты. Орыс, кәріс театрлары қойып жатыр. Кеше ғана неміс театры сұрап алып кетті. Болгарлар сұрап алып кетті. Санкт-Петербургте екінші пьесам сахналанайын деп жатыр. Екі жаңа пьеса жазып қойдым. Оның арасында «Ер жеткенше» деген повестті бітіріп, нүктесін қазір қойып отырмын. Мен оны жариялауға асықпаймын. Жаңа жылдың кезінде журнал немесе газеттің біреуін көрермін.
Жас қазақ: Қазір осы кітап қалай жарық көреді? Жазушының өзі баспаға ақша төлеп шығара ма?
Дулат Исабеков: Қазір солай болды ғой. Мен – кітап шығаруға онша құмартпайтын адамдардың бірімін. 60 жылдығымда 5 томдық шықты. Одан кейін де талай кітап шығаратын кезім болды. Қазір жұрт бес-алты мақаласын жинап, бір кітап қылып шығарып жатыр ғой. Ал мен өзекті мәселелерді ашып жазған мақалаларымды кітап етсем, ол үш том болады. Бірақ ол қазір кімге керек? Жұрт очерктеріңді кітаптан оқып отыра ма? Ол газетке шықты, болды емес пе? Кезінде онда жазылған ойлар өзекті еді. Бүгін жағдай өзгерді. Ал енді біреулер жазған жеке хаттарына дейін, тіпті біреулерге жаздырып алған қолтаңбаға дейін кітапқа енгізетін болыпты. Кітапты бұлай қор қылуды өз басым қолдамаймын. Кітап ылғи да қасиетті нәрсе болуы керек. Ол ұсақ-түйекті тықпалай беретін ескі сарай емес қой.
Менің алғашқы кітабым бесінші курста 24 мың данамен шықты. Қазір алпыстан астым. Алпысқа келгенімде, кітабым 2 мың тиражбен шықты. Кейде мен «Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы қазіргі кезде жазылмағаны дұрыс болды» деп ойлаймын. Қазір жазса не істер еді ол? Ана төрт кітапты қалай ақша тауып шығарар еді? Оны басқа тілдерге аудару керек. Бүгінгі кез болса, оны аудармақ түгілі баспа қазақшасының өзін әрең басып шығарар еді. Бұл романның сол Кеңес Одағы кезінде жазылып қалғаны дұрыс болды.
Жас қазақ: Сіз айтып отырған Кеңес одағы кезінде кітаптар күшті сұрыптаудан өтіп барып шығатын. Сонда ол цензураның арқасы ма? Сол цензураның болғаны да дұрыс-ау деген ой айтыпсыз…
Дулат Исабеков: Жалпы, о баста Адам ата мен Хауа ана жұмақтан қуылғанда, «жеме» деген алманы жеп барып қуылды ғой. Орыста сөз бар ғой: «Запретный плод сладок» деген. «Мынаған тиме, мынаны жазба» десе, соған ылғи ынтығасың да тұрасың. «Соны жазсам екен» дейсің. Баяғыда ойлағанбыз: «Шіркін, тәуелсіздік алсақ» деп. Ол кезде бұл тіпті түсімізге де кірмейтін ғой. «Шіркін, Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болсақ» деп қиялдайтынбыз. Сол қиялымызға күлетінбіз. «Сондай күн туса, 32-ші жылды қатырып тұрып жазар едік» дейтінбіз. Ал енді бәрінің томағасы сыпырылды, рұқсат берілді. Бірақ санаулы ғана еңбек жазылды. Смағұлдың «Ақ боз үйі» жазылды. Валерий Михайловтың кітабы, Нұрғали Ораздың «Қазығұрт оқиғасы» деген бір әңгімесі бар. Мен ауызға ілігетін шығармаларды ғана айтып отырмын.
Осыдан кейін цензура дегеннің өзі де кейде керек пе деп қалдым. Адамды қайта өршелендіретін, жазуға құлшындыратын нәрсе осы сияқты. Содан кейін қаламгер қоғамның кемшілігін айтуға тырысады, соның формасын, кемшілікті айтқызатын кейіпкер іздеп табады. Баяғы Брехттің «Шындықты жазатын жазушыға керекті бес қулық» дегені бар. Соның бірі – цензураны алдап өте білу. Бұл да – жазушының талантының бір қыры. Қазір өйтіп қиналатын кез емес. «Бәрін жаза беріңдер. Тек қана үлкен бастықты сынамасаңдар болды» дегеннен кейін, сондай мұрсат берілгеннен кейін қаламгерлер тоқырап қалған сияқты. Егер алма ағашының басында бір ғана алма тұрса, соған жұрттың бәрі қызығып қарайды ғой. Ал енді алма жерде шашылып жатса, оған ешкім де қарамайды.
Кейде бізге Кеңес өкіметінің кезіндегі жазушылар деп қарайды. Ол кезде жазушы көп болды ғой. Партияны жырлағандары да бар. Бірақ нағыз көркем шығарманы да ұмытпаған қаламгерлер табылды. Мына Олжасты таза партияның жыршысы болды деп айта аласың ба? Айта алмайсың. Әбдіжәміл Нұрпейісов, Төлен Әбдіков, Мұхтар Мағауин, Мұхтар Шаханов, Қабдеш Жұмаділов, Оралхан Бөкеев – бұл кісілердің бәрі де Кеңес өкіметінің жазушылары. Бірақ олар – қазақ әдебиетінің мол қазынасын жасаған адамдар. Кезінде Қасым Аманжоловтан: «Осы сіздің кейде Кеңес өкіметін орынды-орынсыз мақтай беретін өлеңдеріңіз шығады. Бірақ керемет шығармаларыңыз бар. Неге әлгіндей жаман өлең жазасыз?» – деп сұраған екен. Сонда ол: «Бұл – менің өзімнің қулығым. Менің жақсы өлеңдерімді жаман өлеңдерім асырайды» депті.
Қазір аз жазылатынына байланысты мәселеге оралсақ. Бұл түйткіл ең соңынан барып қаламақыға тіреледі. Қаламақыны ақырында жоқ қылып тынды. Жаңа айтылғанындай, қайта кітап шығару үшін жазушының өзі ақша төлейтін болды. Онда да не үшін? «Ел мені ұмытпасын. Әйтеуір, жазып кетейін. Заман осылай тұра бермес. Ертең шынайы шығарманы оқитын оқырман қайтып келер. Тым болмаса, осы 10 миллион қазақтан, құрығанда, мың адам кітап оқитын шығар» деген оймен жазуға отырамыз. Жалпы, бұрын 24, 30, тіпті 40 мың данамен шықты дейміз ғой. Соның ішінде таза оқырман мыңнан артылмайтын. Қалғанының үйінде әншейін ғана тұрады. Сол оқырман әлі де бар шығар деген үміттеміз. Өйткені ел арасына шыққанда, не жазғанымызды сұрап тұратындар көптеп табылады. Соның әсерінен жазылып кетіп жатқан там-тұм шығармаларымыз бар.
Жас қазақ: Осы тығырықтан шығу үшін әдеби бизнес болуы керек пе? Әлде әдебиетке бизнесті араластырмау керек деп ойлайсыз ба?
Дулат Исабеков: Таза әдебиетке бизнесті араластырмау керек қой. Бизнеске лайықты әдебиет болады. Бұл енді порнография, саяси өсек-аяң…
Жас қазақ: Оларды әдебиет деуге бола ма?
Дулат Исабеков: Әрине, оларды әдебиеттің қатарына жатқыза алмайсың. Бірақ, әйтеуір, кітап болып шыққаннан кейін әдебиет деп айта береміз. Содан кейін коньюнктуралық әдебиеттер көбейіп кетті. «Гарри Поттер» немесе Акуниннің кітаптары қазір бірінші орынға кетіп барады. Миллиондаған тиражбен шығады. Бразилиялық Пауло Коэльо бар. Өткенде оның кітабын 143 мемлекет шығарып жатыр дегенді естігенде «Егер де осы сөз рас болса, онда адамзат есінен ауыса бастаған шығар» дегенмін.
Бұрын қазақ халқы, жалпы Кеңес халқы маған үлкен бір оқу залындай болып көрінетін. Олар кітапты көп оқитын. Қазір солардың бәрі орнынан тұрып, базар аралап кетті. Табыс табу, күнкөріс қамымен кетіп қалды да, енді олардың сол залға қайтып кіретін заманы бола ма, болмай ма, білмеймін.
Жас қазақ: Сіздер мынадай күйде отырғанда, енді жаңадан жақсы жазушылар шыға қояр ма екен?
Дулат Исабеков: Жақсы шығып жүрген жазушылар бар. Рақымжан Отарбайдың, Асқар Алтайдың кітаптарын оқып шығып, риза болдым. Тілден күдер үзе бастап едім. Олардың тілдері өте мықты екен. Былтыр соған байланысты «Қазақ әдебиеті» газетінде пікірімді білдірдім. «Осы ағаларымыз кітабымызды оқымайды» деп айтып жүрмесін дедім. Одан да кейінгі жастардың кітабын, әңгімелерін оқып жүрмін. Оларға «бүгінгі өмірді жазыңдар» деп ескерттім. Қазір адам мен адам арасындағы қарым-қатынас түбегейлі өзгеріп кетті. Міне, осыны жазу керек. Біздің кезімізде дайын типтік бейнелер болатын. Ал қазіргі заманның типтік бейнесі кім? Түсініксіз. Бүгінгі өмір туралы үлкен романдардың жазылмай жатқаны содан да болар. Жеке-жеке адамдар жүр. Бірақ олар біздің ойымызда типтік образ болып қалыптасқан жоқ. Ұлты үшін өмір сүріп жатқан адамдар да санаулы. Сондықтан да бүгінгілер типтік бейнені таба алмай дал.
Нұрғали Оразды да атап өткім келеді. Осыларға қарап отырып, әдебиеттің болашағы бар екен деп ойлайсың. Өйткені тіл жоғалмапты.
Жас қазақ: Әлгі сұхбатыңыздың соңында «Қазір мен немен айналысып жүрмін? Бос әурешілікпен» депсіз. Шынында да солай ма?
Дулат Исабеков: Мен Кеңес өкіметі кезінде «Елуден кейін ешқандай жұмысқа араласпаймын» деп ойлағанмын. Ол кезде соған мүмкіндік болатын. Таза әдебиетпен ғана айналысамын деп ойладым. Өкінішке қарай, қазіргі істеп жүрген ісім – шын мәнінде түкке тұрмайтын нәрсе. Адамда тәннің талабы, жанның талабы деген бар. Кей кезде сол тәннің талабын орындап кетеміз. Амал жоқ. Өмір сүру керек. Содан кейін осындай жұмыспен айналысасың. Кешке дейін осында отырасың. Қыруар жиналыс бар. Баруың керек, сөйлеуің керек. Өлім-жітім, той бар. Өмір болғаннан кейін олардың бәріне барасың. Негізі, көп шығарманы бітіруім керек еді. Соның көбі бітпеді. Әлі де жоспарым көп. Солардың бәрін жүзеге асыра алмай жатқаннан кейін күйіп кетесің де, шынында да мына жасап жүргенімнің бәрі ермек сияқты болып көрінеді.
Жас қазақ: Жаңа бір сөзіңізде «социализмді аңсап отырған жоқпын» дедіңіз. Дегенмен, мына айтқандарыңыз Кеңес Одағын көксеу сарынына ұқсап кеткен жоқ па?
Дулат Исабеков: Бұл Кеңес Одағы қайтып келсін деген сөз емес. Осыны кейде жұрт дұрыс түсінбей қалады. Мен Кеңес Одағы кезінде әдебиетке қойылған талап мен берілген мүмкіндіктің мықтылығын айтып отырмын. Әйтсе де, кез-келген қоғам өз идеологиясын ұсынады. Қазір «қазақстандық ұлт» дегенді айтып жатырмыз ғой. Осыған шығарма жаз деп айтты. Соған шығарма жазсам, мен жақсы боламын. Жазбасам, онша жақсы бола қоймаймын. Солай ғой?
Ол кезде де талаптар қойылды. Жазғандар болды. «Партбилетім төбемде, Қойып кеттім өзенге». Міне, осындай өлеңдер болды. Жамбылдан бастап бәріміз жаздық.
Темір қазық дер едім,
Тек тұрғаны болмаса.
Онда тіл де, үн де жоқ.
Туған айдай дер едім,
Түнде бар да, күндіз жоқ.
Туған күндей дер едім,
Күндіз бар да, түнде жоқ.
Ең жарығым Сталин,
Күндіз де бар, түнде бар,
Жанып тұрған жалынды от.
Осындайлар да болды. Бірақ шынайы шығармалар да жазылды ғой. Ал қазіргі әдебиеттің жағдайы мүшкіл. «Тәуелсіздіктің айбалтасы бірінші әдебиетке сілтенді» дейтінім содан. Негізі, біздің әдебиет, біздің проза Еуропаның кез-келген мемлекетінің әдебиетінен асып түспесе, кем болмайды. Бұның, әттең, жанашыры, жарнамасы жоқ.

Әңгімелескен Оразәлі Баймұрат

«Жас қазақтың» мұрағатынан  (2009 жыл)